سخن ناشر

امامت خورشید زندگی بخشی است که اعتقاد شیعه با آن گره خورده و باعث شده است تا این گروه، راه خویش را در تاریخ اسلام از کج راهه ها و بیراهه ها جدا کند. حیات، بالندگی و بقای شیعه در گرو این حقیقت بزرگ قرآنی و یادگار سترگ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
در میان امامان شیعه، امام دوازدهم از ویژگی ها و امتیازهای خاصی برخوردار است. او تنها کسی است که همه جهان را از عدل و داد، سرشار خواهد ساخت؛ همان گونه که از ظلم و بیداد پر شده است.
مهدویت، به دلیل دارا بودن ویژگی های منحصر به فرد، یکی از توانمندترین عوامل رشد جامعه دینی ما است؛ از این رو طرح درست و گسترش این فرهنگ در جامعه، باعث تعالی هرچه بیشتر جامعه و حفظ آن از فرو غلتیدن در ناراستی ها، فسادها و تباهی ها است.
«مهدویت» در اندیشه اسلام و ادیان آسمانی، اندیشه ای فراگیر و پیشینه دار و نقطه اوج و کمال تاریخ بشری است. توجه جهان به این موضوع مهم در عصر حاضر و مطرح شدن اندیشه های موازی و انحرافی در این زمینه، از سوی قدرت های جهانی و اندیشمندان بشری و برداشت های غیر کارشناسانه از آن، ضرورت پاسداری از این اندیشه بنیادین اسلام را چند برابر کرده است.
در این راستا بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و مرکز آموزشی تخصصی مهدویت، به منظور ترویج و معرفی بیشتر امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و شناساندن فرهنگ مهدویت و آشنا ساختن جامعه - مخصوصاً نسل نو - با

نقش آن امام عزیز در عصر غیبت و حکومت واحد جهانی و تحکیم پایه های امامت و ولایت، تأسیس شده و اهداف مختلفی را پیگیری کرده است.
یکی از برنامه های مهم این بنیاد، تألیف و نشر کتاب و نشریه و تدوین آثار فرهنگی، علمی و ادبی درباره شخصیت امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که تا کنون در بخش کتاب، بیش از چهل عنوان، تدوین و چاپ کرده است.
اکنون نیز کتاب «فرهنگنامه مهدویت» در اختیار دوستداران و عاشقان آن امام عارفان و ذخیره پیامبران قرار می گیرد. «فرهنگنامه مهدویت» تلاشی از سوی نویسنده محترم برای تسهیل دسترسی همگان به موضوعات مهدویت است. همچنین گامی برای صیانت این فرهنگ از آسیب های گوناگون و گشودن دریچه های مختلف، به روی دانش پژوهان است.
مجموعه حاضر گامی آغازین در این زمینه به شمار می آید؛ امید است فرهیختگان با تلاش های جدید و ژرف تر، پژوهش های کامل تر و متنوع تری ارائه دهند و اقدامات پر ثمری در ترویج فرهنگ «مهدویت» به عمل آورند.
در پایان ضمن تشکر از زحمات مؤلف محترم، این نکته را یادآور می شویم که مسؤولیت علمی و درستی مطالب کتاب، بر عهده مؤلف است. امید است خوانندگان گرامی با ارائه دیدگاه ها و انتقادهای خود، ما را در پربارتر شدن این گونه آثار، یاری نمایند.

انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)

پیشگفتار

اسلام گرایی و گسترش اندیشه دینی در دهه های اخیر و رشد روزافزون پژوهش های اسلامی، و نیز گرایش فزاینده عموم مسلمانان - به ویژه نسل جوان - به مباحث مهدویت، امری مبارک و بااهمیت است؛ که زمینه مطالعات گوناگون و فراوانی را در زنجیره مباحث مهدوی فراهم آورده است.
از دیگر سو استفاده های نابجا و نادرست کژاندیشان منحرف و ناپاک از این زمینه فراهم شده، و گسترش خرافه گرایی و رواج سطحی نگری در این موضوع، ضرورت تبیین درست و واقعی آموزه های «مهدویت» را امری ناگزیر ساخته است.
این دو، افزایش منابع علمی در جنبه های مختلف موضوع، فراوانی آگاهی ها و تبیین مهدویّت در قالب مجموعه هایی گسترده و قابل قبول - همچون فرهنگنامه، دانشنامه و دایره المعارف مهدویت - را اجتناب ناپذیر کرده است؛ به ویژه آن که امروزه کشش و جاذبه ها ی فرامذهبی موعود منجی، و کافی نبودن منابع موجود و نیز لزوم پاسخ گویی به پرسش های نوپدید مهدوی، حساسیت موضوع را بیشتر کرده است. از این رو بر آن شدم با یاری خواهی از خداوند سبحانه و تعالی و استمداد از پیشوایان معصوم (علیهم السلام) و همراهی دوستان بزرگوار، با هدف گرد آوری و سامان دهی علمی آگاهی های پراکنده و فراوان و نیز پدید آوردن اطلاعات جدید متناسب با نیازهای اکنون و با هدف استفاده بهینه علاقه مندان، در این راه گامی بردارم.
نتیجه این انگیزش، کاوش و تلاش، مجموعه ای شد با نام فرهنگنامه مهدویت که در آن، بیشتر مطالب مربوط به امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، و نیز مفاهیم و اعلام و برخی آثار مرتبط با آن حضرت، بحث و بررسی شد. و هر مطلب، تحت عنوانی که «مدخل» نامیده می شود - با رعایت ضوابط و قواعد علمی فرهنگ نامه نگاری نوین - به نگارش درآمد.
مخاطبان عمومی این نوشتار، دانش پژوهان فارسی زبان هستند؛ اما بدان معنا نیست که دیگر علاقه مندان از آن بی بهره خواهند بود، چه آن که مطالب آن، به گونه ای سامان یافته است که همگان، از اهل مطالعه بتوانند از آن بهره گیرند.
از آن جا که بررسی های نو، یافته های ارزشمندی به دنبال داشت، و نیز نقدهای قابل توجه برخی دوستان، بر آن شدم در چاپ دوباره، کاستی های آن را برطرف کرده،

یافته های نو را پیوست کنم.
خداوند را سپاسگزارم که اینک این کتاب، با اصلاح و اضافه تقدیم علاقه مندان می گردد.
ناگفته نگذرم سیر مطالعاتی و نگارشی این کمترین، در چند سال گذشته و بررسی بیش از دو هزار و پانصد روایت نورانی از ده ها منبع روایی شیعه و اهل سنت و مطالعه ده ها کتاب در موضوع مهدویت، سرمایه اساسی در تدوین و نگارش این مجموعه بوده است. و نیز انتخاب مدخل ها و کلید واژه های فرهنگنامه مهدویت، فقط مفاهیم و مقوله هایی بوده که یا ریشه قرآنی و روایی داشته یا مورد پذیرش بزرگان بوده باشد و از هر گونه مفاهیم و مقوله های وارداتی و سست که در شأن و مرتبه «فرهنگ فاخر مهدویت» نبوده، پرهیز کرده ام. دیگر آن که بی گمان، من هم در پس سال ها پژوهش، همانند دیگر پژوهندگان به برداشت ها و دیدگاه هایی در برخی مفهوم ها و مقوله ها رسیده ام؛ اما از آن جا که مخاطب چنین فرهنگی را عموم مردم فرض کرده و این مجموعه را سرآغازی برای تشنگان فرهنگ مهدویت در ورود به این فضای نورانی می دانم، ترجیح دادم کمتر به بیان دیدگاه ها و برداشت های شخصی بپردازم.
در پایان، لازم می دانم یاد همه تلاش گران عرصه مهدویت را گرامی داشته، مجموعه پیش رو را ثمره ای از تلاش های ایشان بدانم. نیز از همه کسانی که زمینه فراهم آمدن این مجموعه را پدید آوردند، سپاسگزارم. از دست اندرکاران مرکز تخصصی مهدویت، به ویژه حجج اسلام والمسلمین مجتبی کلباسی(مدیر محترم مرکز)، علی مصلحی، علی اصغر کیانی، محمدصابر جعفری، محمدرضا نصوری، که در چاپ و نشر این اثر مساعدت های فراوانی کردند و حجج اسلام و المسلمین علیرضا عظیمی فر و حسین حجامی که راهنمایی های مفیدشان در اصلاح این اثر، ارزشمند بود، و دکتر حیدرعلی رستمی که با نکته سنجی های خود بخش هایی از این کتاب را رهین لطف خود نمود. و نیز پدر و مادرم که رنج دوری ام را تحمل کردند و همسر و فرزندانم که دشواری های راه را به شایستگی بر من هموار ساختند و اجازه دادند این مختصر سامان یابد.
به امید آن که این کمترین تلاش، با مُهر پذیرش آن مِهر پنهان، به محضر خداوند مهربان به شایستگی باریابد.

و توفیق از خداوند سبحانه و تعالی است

۲۶ تیرماه ۱۳۸۷ برابر با سیزدهم رجب ۱۴۲۹
میلاد امیرمؤمنان علی (علیه السلام)
خدامراد سلیمیان

آ

آخِرُ الزّمان
دوره پایانی دنیا و زمان شکل گیری ظهور و حکومت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
«آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به «آخِرالزمان» در فرهنگ بیشتر دین ها و آیین های بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی - به چشم می خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیّت ویژه ای برخوردار است.
واژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی در باره آن، از آیات قابل استفاده است. قرآن کریم به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده(۱) و برای هر یک ویژگی هایی بیان نموده است. به نظر می رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان های آخرالزمان دانست.
در باره آغاز شکل گیری و چگونگی انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی خورد؛ اما آن گاه که سخن از دوران آخرالزمان به میان می آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره
-----------------
۱- سوره واقعه (۵۶): ۱۳و۴۰ و ۴۹.

می شود:
۱. ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در جایگاه واپسین فرستاده الهی؛(۱)
۲. ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).
از این رو شکی نیست اینک ما در دوران «آخِرالزمان» به سر می بریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است:
نخست: آخرین مرحله زندگی در دنیاست.
با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می شود.
دوم: این دوران، خود به دو بخش با ویژگی های خاص تقسیم می شود.
یک. دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛
دو. دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان.
بنیان های کلی باور به این دوران را همه مذاهب و گروه های بزرگ اسلامی پذیرفته اند، ولی در راستای وابستگی این دگرگونی ها به ظهور و قیام حضرت مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و نیز ویژگی های شخص آن مصلح جهانی، دیدگاه های ناهمگونی پدید آمده است.
شیعه دوازده امامی، با بهره گیری از آموزه های پیشوایان معصوم (علیهم السلام) حضرت مهدی (علیه السلام) را موعود امت ها و حکومت ایشان را نیکوترین فرجام زندگانی انسان ها بر زمین می داند. در این نگاه، با ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، افزون بر بهره مندی مردمان آن دوران، برخی از نیک ترین و صالح ترین و نیز بدترین و تبه کارترین انسان ها که پیشتر از دنیا رفته اند، به دنیا باز می گردند، تا شایستگان، از برپایی حکومت عدل و قسط شادمان، و تبهکاران، از آن عدل جهانی آزرده خاطر گردند.(۲) و دنیا، همچنان بر مدار دادگری خواهد گشت، تا زندگی دنیایی پایان یابد.
پیشوایان معصوم (علیهم السلام)، با الهام از وحی الهی و سرچشمه های آن، پیوند مهدویّت و آخِرالزمان را به روشنی
-----------------
۱- «...أَنَّهُ یَأْتِی فِی آخِرِ الزَّمَانِ نَبِی...»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۶، ص۱۹۹، ح۱۲؛ همچنین ر.ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج۱، ص۵۵۷.
۲- ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ.

بیان کرده اند:
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «دنیا به انجام نمی رسد؛ مگر این که امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته می شود.»(۱)
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: «اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود.»(۲)
نشانه های آخِرُالزّمان(۳)
در آیات قرآن و سخنان (علیهم السلام) معصومان (علیهم السلام) نشانه هایی برای آخرالزمان گفته شده است که در اصطلاح «علایم آخِرالزمان» خوانده می شود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پدیدار شد، نخستین نشانه آخرالزمان به شمار می رود؛ لذا مفسران، مقصود ازنشانه های قیامت را در ذیل آیه ﴿فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَهَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها﴾؛(۴) «آیا [کافران] جز این انتظار می برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرارسد؟ و علامات آن اینک پدید آمده است.» بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته اند که در مقایسه با عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد.
در آخرالزمان، پدیده های فراوان دیگری نیز پیش بینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن (آستانه ظهور مهدی (علیه السلام) ) مربوط می شود که برخی از آن ها بدین قرارند:
-----------------
۱- «لاتَذهَبُ الدُّنیا حَتّی یَلِیَ اُمَّتِی رَجُلٌ مِنْ اَهلِ بَیْتِی یُقالُ لَهُ المَهْدِی»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۸۲، ح۱۴۱. نیز ر.ک: سنن ترمذی، ج۴، ص۵۰۵؛ مسند احمد، ج۱، ص۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۱۵، ح۱۹۴۸۴.
۲- «لَو لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنیا اِلاَّ یَوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ الله ذلک الیَومَ حَتی یَبْعَثَ الله رَجُلاً مِنّی»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۶. نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۱۷، ح۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۲، ص۲۲۷؛ سنن ابی داود، ج۴، کتاب المهدی، ح۴۲۸۲.
۳- برگرفته از: دایره المعارف قرآن کریم، مدخل آخرالزمان، علی معموری، ص۱۱۹- ۱۲۴(با تصرف).
۴- محمد(۴۷): ۱۸.

۱. بحران معنویّت
پیش از ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود:
﴿اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فی غَفْلَهٍ مُعْرِضُونَ﴾؛(۱)
برای مردم، [وقت] حسابشان نزدیک شده است، و آنان در بی خبری روی گردانند.
در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند متّصف شده اند. در روایات نیز منظور از «اشراط الساعه» که در آیه ۱۸ سوره محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، به آن اشاره شده است، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است.
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره ویژگی های انسان های این دوران فرمود:
زمانی بر مردم خواهد آمد... که دِرهم های آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبله آن ها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای می آورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود. نه بر مذهب مسلمانی اند و نه بر مسلک نصرانی.(۲)
۲. وقوع اختلاف ها و درگیری های بسیار
یکی دیگر از نشانه های آخرالزمان، اختلاف ها و درگیری های فراوان میان گروه های گوناگون است:
﴿فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ للذینَ کفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظیمٍ﴾؛(۳)
اما دسته ها[ی گوناگون] از میان آن ها به اختلاف پرداختند، پس وای بر کسانی که کافر شدند از مشاهده روزی دهشتناک.
روایات، این آیه را به ظهور فرقه های گوناگون در جهان اسلام مربوط دانسته اند که در آخر الزمان پدید آمده، موجب اختلاف های بسیار خواهند شد.
آیه ﴿یَلْبِسَکمْ شِیَعاً وَ یُذیقَ بَعْضَکمْ بَأْسَ
-----------------
۱- انبیاء (۲۱): ۱.
۲- «یَأتِی عَلَی النَّاسِ زَمانٌ... دینُهُم دَراهِمُهُمْ وَ هَمُّهُمْ بُطُونُهُمْ وَقِبلَتُهُمْ نِساؤُهُمْ یَرکعُونَ لِلرَّغِیفِ وَیَسْجُدُونَ لِلدِّرْهَمِ حیارَی سُکاری لا مُسلِمینَ وَ لا نَصاری»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۱، ص۱۶۶، ح۳۱؛ ر.ک: صحیح مسلم، ج۱، ص۱۳۱.
۳- مریم (۱۹): ۳۷.

بَعْضٍ﴾؛(۱) «... شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر] بچشاند» نیز به وقوع اختلاف ها و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است.
در این دوران، انسان های فراوانی به کژی می گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی ها و صفاتی که در خود پدید می آورند، از نجات یافتگان این مرحله خواهند بود. دراین باره وقتی پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) از چهره های پیروز این دوران یاد می کند، با شگفتی تمام به حضرت علی (علیه السلام) چنین می فرماید:
ای علی! بدان شگفت آورترین مردم در ایمان و بزرگ ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخِرالزمان - با آن که پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده اند - به نوشته که خطی سیاه بر صفحه ای سپید است، ایمان می آورند.(۲)
۳. ظهور دجّال
در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّب ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می خواند.
این پدیده سرانجام به دست عیسی (علیه السلام) محو و نابود خواهد شد.
۴. وقوع مصیبت های بزرگ
برخی از آیات، عذاب بر کافران و گنه کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می کنند، تطبیق داده شده است:
﴿إِنْ أَتاکمْ عَذابُهُ بَیاتاً أَوْ نَهاراً ماذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ﴾؛(۳)
اگر عذاب او شب یا روز به شما دررسد، بزهکاران چه چیزی از آن به شتاب می خواهند؟
-----------------
۱- انعام (۶): ۶۵.
۲- «یا عَلی اَعجَبُ النَّاسِ اِیمانا ًوَ اَعْظَمُهُمْ یَقیناً قَوْمٌ یَکونُونَ فِی آخِرِالزَّمانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَبِی وَحُجِبَ عَنْهُم الحُجَّهُ فَآمَنُوا بِسَوادٍ عَلَی بَیَاضٍ...»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۸۸، باب ۲۵، ح۸.
۳- یونس (۱۰): ۵۰.

۵. خروج سفیانی
بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیانگر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می شود، خبر داده و آیه: ﴿وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَریبٍ﴾؛(۱) «و ای کاش می دیدی هنگامی را که [کافران] وحشت زده اند [آن جا که راهِ] گریزی نمانده است و از جایی نزدیک گرفتار آمده اند» را درباره آن لشکر دانسته اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.
۶. ندای آسمانی
بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بیعت و با صدایی بلند به گونه ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می کند:
﴿أَتی أَمْرُ الله فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ﴾؛(۲)
فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید.
۷. ظهور منجی بزرگ بشر
مهم ترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان (علیه السلام) برای رهایی انسان ها است:
﴿جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً﴾؛(۳)
حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابودشدنی است.
این آیه که از پیروزی چشمگیر حق بر باطل سخن می گوید، در روایات، به ظهور مهدی (علیه السلام) تأویل شده است.
۸. نزول حضرت عیسی (علیه السلام)
یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (علیه السلام) است. مفسّران با استفاده از آیات﴿وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَهِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها﴾؛(۴) «و همانا آن، نشانه ای برای [فهم] رستاخیز است؛ پس زنهار در آن تردید مکن! و ﴿وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکتابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ﴾؛(۵) «و از
-----------------
۱- سبأ (۳۴): ۵۱.
۲- نحل (۱۶): ۱.
۳- اسراء (۱۷): ۸۱.
۴- زخرف (۴۳): ۶۱.
۵- نساء (۴): ۱۵۹.

اهلِ کتاب، کسی نیست، مگر آن که پیش از مرگ خود حتماً به او ایمان می آورد.» ظهور دوباره عیسی (علیه السلام) در آخرالزمان را پیش بینی کرده اند. در روایات نیز تصریح شده است که وی در بیت المقدّس به نماز امام زمان (علیه السلام) اقتدا و در جنگ های ایشان نیز شرکت خواهد کرد.
براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی (علیه السلام)، یکی از نشانه های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (علیه السلام) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به شمار می رود، خبر داده شده است.
۹. خروج جنبنده ای از زمین
قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده ای حکایت می کند که هنگام روی گردانی مردم از معنویّت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می گوید:
﴿وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّهً مِنَ الْأَرْضِ تُکلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ﴾؛(۱)
و چون قول [عذاب] بر ایشان واجب گردد، جنبنده ای را از زمین برای آنان بیرون می آوریم که با ایشان سخن گوید که: مردم [چنانکه باید] به نشانه های ما یقین نداشتند.
در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده است که تا حدّ بسیاری غیرواقعی و بی اساس به نظر می رسد و در ظاهر، برگرفته از منابع اسرائیلی است.
۱۰. هجوم یأجوج و مأجوج
قومی وحشی و فاسد، با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد، تا آن که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی (علیه السلام)، به طور کلّی از بین خواهد رفت:
﴿حَتَّی إِذا فُتِحَتْ یَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ کلِّ حَدَبٍ یَنْسِلُونَ﴾؛(۲)
تا وقتی که یأجوج و مأجوج [راهشان] گشوده شود و آن ها از هر پشته ای بتازند.
۱۱. رجعت
در آخرالزمان، برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان های گذشته، دوباره
-----------------
۱- نمل (۲۷): ۸۲.
۲- انبیاء(۲۱): ۹۶.

زنده می شوند:
﴿وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکذِّبُ بِآیاتِنا﴾؛(۱)
و آن روز که از هر امّتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند محشور می گردانیم.
این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّه ای از مکذّبان و نه همه آن ها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته اند که عدّه ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.
۱۲. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان
پس از پیروزی حضرت مهدی (علیه السلام) و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد:
﴿وَعَدَ الله الَّذینَ آمَنُوا... وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً...﴾؛(۲)
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که... و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند....
﴿إِنَّ الْأَرْضَ للهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ﴾؛(۳)
...زمین از آنِ خداست؛ آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می دهد؛ و فرجام [نیک] برای پرهیزگاران است.
این آیات و آیات دیگر که از میراث بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می کند،(۴) همگی بیانگر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد.
زندگی در آخِرُالزّمان:
با توجه به ویژگی ها و نشانه های یاد شده و سخنان بزرگان دین، سیمای زندگی در آخِرالزمان را می توان این گونه ترسیم کرد:
-----------------
۱- نمل (۲۷): ۸۳.
۲- نور (۲۴): ۵۵.
۳- اعراف (۷): ۱۲۸.
۴- انبیاء (۲۱): ۱۰۵ و اعراف (۷): ۱۳۷ و قصص (۲۸): ۵.

۱. دین در آخِرُالزّمان
روزبه روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هاله ای از غبار فرو می برند از این رو در جوامع انسانی همواره دین رو به کم رنگ شدن می رود و خرافه ها و انحراف های فراوانی، گریبانگیر آن می شود، تا این که وقتی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کرده، غبار از چهره دین بر گرفت، همگی گمان می کنند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) این حقیقت را این گونه بیان فرمود:
ای مردم! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می شود.(۱)
۲. مردان آخِرُالزّمان
آزمایش های خداوند سبحانه و تعالی برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره ای از روایات، به ویژه در باره مردان نقل شده است، آن گونه که در برخی روایت ها سخن از زنان به میان آمده است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
مردی را می بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است - از قبیل فحشا، کم فروشی، کلاه برداری و یا شرب خمر - بسیار غمگین و اندوهگین می شود.(۲)
۳. زنان آخِرُالزّمان
امام علی (علیه السلام) فرمود:
در آخِرُالزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمان ها است، زنانی آشکار می شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت های خود را هویدا می سازند، به فتنه ها داخل می شوند و به سوی شهوت ها می گرایند. به لذت ها می شتابند، حرام های الهی را حلال می شمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود.(۳)
-----------------
۱- «أَیُّهَا النَّاسُ سَیَأْتِی عَلَیْکمْ زَمَانٌ یُکفَأُ فِیهِ الْإِسْلَامُ کمَا یُکفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِیه»، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه۱۰۳.
۲- «... وَرَأَیتَ الرَّجُلَ اِذَا مَرَّ بِهِ یَوْمٌ وَلَمْ یَکسِبْ فِیهِ الذَّنبَ العَظِیمَ مِنْ فُجُورٍ اَوْ بَخْسِ مِکیالٍ اَوْ مِیزانٍ اَوْ غِشیَانِ حَرامٍ اَوْ شُرْبِ مُسْکرٍ کئیباً حَزِیناً...»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۴۰.
۳- «یَظْهَرُ فِی آخِرِالزَّمانِ وَاقتِرَابِ السَّاعَهِ وَهُوَ شَرُّ الاَزمِنَهِ نِسْوَهٌ کاشِفاتٌ عَارِیاتٌ مُتَبَرِّجاتٌ مِنَ الدِّینِ دَاخِلاتٌ فِی الفِتَنِ مَائِلاتٌ اِلَی الشَّهَواتِ مُسرِعاتٌ اِلَی اللذَّاتِ مُستَحِلّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِی جَهَنَّمَ خَالِداتٌ»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰.
نیز ن.ک: اشراط الساعه، رجعت، خروج دابه الارض، نزول عیسی، خروج یأجوج و مأجوج، آستانه قیامت.

* * *

آدینه > جمعه:
آستانه عسکریین (علیهما السلام)
محل خاک سپاری پدربزرگ، پدر و مادر حضرت مهدی (علیهم السلام)
آستانه عسکریین (علیهما السلام) در شهر سامرا در۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد و در شرق دجله قرار دارد. محل دفن امام هادی (علیه السلام) (۱) و امام عسکری (علیه السلام)،(۲) جدّ و پدر بزرگوار حضرت مهدی (علیه السلام) (۳) و نیز مقبره نرجس خاتون مادر ایشان و حکیمه خاتون عمه پدر آن حضرت، آن جا قرار دارد. در ضلع غربی آستانه، سرداب معروف به «غَیْبَهُالمَهْدِی»، محل پنهان شدن حضرت مهدی (علیه السلام) واقع شده است.(۴)
شیعه و اهل سنّت، اتفاق نظر دارند که امام هادی (علیه السلام) پس از شهادت، در خانه خود به خاک سپرده شد. پیکر مطهر امام عسکری (علیه السلام) نیز پس از شهادت، در کنار مرقد مطهر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.(۵)
از آن جا که اطراف آن پادگان نظامی بود، شیعیان و دوستداران خاندان عصمت و طهارت، پنهانی به زیارت آن دو امام می شتافتند. این بارگاه ملکوتی، در طول تاریخ، کانون توجه و علاقه دوستداران خاندان وحی بوده و هم اکنون نیز یکی از مهم ترین زیارتگاه های شیعیان و هزاران عاشق شیفته است.
این مضجع شریف، در سال ۱۳۸۵ه.ش با انفجاری بزرگ به دست دشمنان پلید مکتب اهل بیت (علیهم السلام) تخریب شد و دل های شیعیان را غرق حسرت زیارت و اندوه این مصیبت کرد. باشد که خشم الهی به زودی با
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۹۸.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۱۸.
۳- یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۲۳.
۴- ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷۶.
۵- شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۸۵و۳۰۱؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۵۰.
 

قیام آخرین حجت الهی، انتقام مظلومیت انسان های صالح را از ستم پیشگان بستاند.
نیز ن.ک: امام عسکری (علیه السلام)، حکیمه خاتون، سامرا، سرداب سامرا.

* * *
آستانه قیامت

پیش از برپایی قیامت:
درباره وضعیت جهان پس از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و جانشین آن حضرت و رخدادهای آستانه رستاخیز بزرگ، دیدگاه های متفاوتی ارائه شده که برخی مخالف یکدیگر است. از آن جا که جهت گیری دیدگاه ها بین شیعه و اهل سنّت به طور کلّی با یکدیگر متفاوت است، به هر دو دیدگاه اشاره می کنیم:
یک. دیدگاه پیروان اهل بیت (علیهم السلام) ؛
به طور عمده دیدگاه های شیعه، با بیان های متفاوت، جهان پس از حضرت مهدی (علیه السلام) را بر خیر و صلاح معرفی کرده است و بر این باورند غیر از این نیز از حکمت و لطف الهی انتظار نیست؛ چرا که چگونه می توان تصور کرد پس از انتظاری چندین صد ساله، یا چند هزار ساله پس از حکومتی کوتاه باز هم اوضاع به هرج و مرج منتهی شود. برخی از مهم ترین دیدگاه ها بدین قرار است:
۱. وضعیت جهان پس از حضرت

مهدی (علیه السلام) بر نیک بختی است و جانشینان آن حضرت از بین رجعت کنندگان خواهند بود.
همان گونه که در محل خود اشاره شده،(۱)یکی از باورهای ژرف میان شیعیان، باور به زنده شدن دو گروه از مؤمنان خالص و کافران خالص است. یکی از مسائلی که آن جا مطرح شده، حکومت برخی از رجعت کنندگان مؤمن است. البته چگونگی این حکومت به روشنی بیان نشده است. کسانی که بر این دیدگاهند، افزون بر دلیل های فراوانی که از آیه ها و روایت ها ارائه می کنند بر این باورند روایاتی که می گوید هرگز زمین از حجت خالی نخواهد ماند، جهان پس از حضرت مهدی (علیه السلام) را ناگزیر به دو گونه تصویر خواهد کرد:
الف. بی درنگ، قیامت بر پا شود.
ب. حجت هایی از طرف پروردگار واسطه فیض باشند. از آن جا که شمار امامان، به تصریح پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیش از دوازده نفر نخواهند بود، پس کسانی که بر مردم حکومت خواهند کرد، همانا امامان (علیهم السلام) هستند.
۲. جهان پس از حضرت مهدی (علیه السلام) همواره با حکومت دوازده مهدی اداره خواهد شد.
شیخ طوسی با ذکر سند از امام علی (علیه السلام) نقل کرده که در شبی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) رحلت کرد، مطالبی را به ایشان املا نموده که در آن پس از اشاره به امامان دوازده گانه، آن گاه که به آخرین پیشوا رسید، چنین فرمود:
پس آن گاه که حضرتش [امام حسن عسکری (علیه السلام)] را هنگام وفات فرا رسید، پس آن [امر امامت] را به فرزندش محمد تسلیم می کند. ایشان دوازده امام هستند. بعد از او، دوازده مهدی خواهد بود...(۲)
ابوبصیر گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم از پدر شما شنیدم فرمود پس از قائم دوازده مهدی خواهد بود. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
همانا فرمود: دوازده مهدی و نفرمود: دوازده امام ولکن ایشان گروهی از شیعیان ما هستند که
-----------------
۱- ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ.
۲- «فَإِذَا حَضَرَتْهُ (الحسن) الْوَفَاهُ فَلْیُسَلِّمْهَا إِلَی ابْنِهِ مُحَمَّدٍ الْمُسْتَحْفِظِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ فَذَلِک اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً ثُمَّ یَکونُ مِنْ بَعْدِهِ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّا...»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۵۰.

مردم را به دوستی ما و شناخت حق ما دعوت می کنند.(۱)
آن حضرت به ابوحمزه نیز فرمود:
ای ابوحمزه! همانا پس از قائم، یازده مهدی از ما از فرزندان حسین خواهد بود.(۲)
۳. در جهان پس از آن حضرت، تا برپایی قیامت، حکومت فقط در دست اولیای الهی خواهد بود. دلیل این دیدگاه، روایتی است که خداوند سبحانه و تعالی شب معراج به رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
...پس هر آینه او را به سپاهیان خویش یاری خواهم کرد و او را به فرشتگان خویش کمک خواهم نمود، تا آن که دعوتم برتری یابد و آفریدگان بر یکتاپرستی ام گرد آیند. آن گاه پادشاهی او را ادامه خواهم داد و تا قیامت اولیایم چنین خواهند کرد.(۳)
۴. جهان پس از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به دست یکی از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ادراه خواهد شد. جابر بن یزید جعفی گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم فرمود:
و به خدا سوگند! هر آینه مردی از ما اهل بیت مدت ۳۰۹ سال حکومت خواهد کرد.
جابر می گوید عرض کردم: «این چه زمانی خواهد بود؟» آن حضرت فرمود: «پس از رحلت قائم...»(۴)
۵. روایاتی است که بدون اشاره به وضعیت جهان و جانشین حضرت مهدی (علیه السلام) آن را فقط در آگاهی خداوند سبحانه و تعالی دانسته است.(۵)
-----------------
۱- «إِنَّمَا قَالَ اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً وَ لَمْ یَقُلْ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً وَ لَکنَّهُمْ قَوْمٌ مِنْ شِیعَتِنَا یَدْعُونَ النَّاسَ إِلَی مُوَالَاتِنَا وَ مَعْرِفَهِ حَقِّنَا»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۵۸، ح۵۶.
۲- «یَا أَبَا حَمْزَهَ إِنَّ مِنَّا بَعْدَ الْقَائِمِ أَحَدَ عَشَرَ مَهْدِیّاً مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ (علیه السلام)»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۸.
۳- «... فَلَأَنْصُرَنَّهُ بِجُنْدِی وَ لَأَمُدَّنَّهُ بِمَلَائِکتِی حَتَّی تَعْلُوَ دَعْوَتِی وَ تَجْمَعَ الْخَلْقُ عَلَی تَوْحِیدِی ثُمَّ لَأُدِیمَنَّ مُلْکهُ وَ لَأُدَاوِلَنَّ الْأَیَّامَ بَیْنَ أَوْلِیَائِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ»، شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۷؛ همو، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۵، ح۴.
۴- «وَ الله لَیَمْلِکنَّ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ ثَلَاثَمِائَهِ سَنَهٍ وَ یَزْدَادُ تِسْعاً قَالَ فَقُلْتُ لَهُ مَتَی یَکونُ ذَلِک قَالَ بَعْدَ مَوْتِ الْقَائِمِ (علیه السلام)...»، نعمانی، الغیبه، ص۳۳۱؛ عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۲۶.
۵- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۳۸.

همان گونه که دیده شد، چهار دیدگاه اخیر، نه فقط مخالفتی با دیدگاه نخست ندارد، بلکه می تواند به نوعی در تأیید دیدگاه نخست باشد.
دو. دیدگاه اهل سنّت
بسیاری از اهل سنّت بر این باورند که پس از وفات مهدی (علیه السلام) هیچ خیری در زندگی نخواهد بود(۱) و دنیا به صورت هرج و مرج تا قیامت ادامه خواهد داشت.(۲)
در کتاب البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان بابی با عنوان «فی موت المهدی (علیه السلام) و ذکر احوال تقع بعده» سامان یافته است که در آن، چگونگی وفات آن حضرت و رخدادهایی که پس از او پدید خواهد آمد، بیان شده است و در روایاتی سخن از فتنه ها و شرها پس از درگذشت آن حضرت به میان آورده است.(۳)
در عقد الدرر نیز روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به نقل از ابوسعید خدری آمده که پایان آن چنین است:
«...[حکومت مهدی] همچنان تا هفت یا هشت یا نه سال ادامه خواهد یافت سپس هیچ خیری در زندگی پس از او نیست.» (۴)
ناگفته نماند آنچه در آیات قرآن آمده است، مبنی بر این که در آستانه برپایی قیامت همه چیز نابود و منهدم می شود،(۵) مقصود زمان پیوسته به برپایی قیامت است.
نیز ن.ک: آخرالزمان، اشراط الساعه، رجعت، فرجام حضرت مهدی (علیه السلام).

* * *

-----------------
۱- ر. ک: ابن منادی، الملاحم، ص۱۸۴.
۲- ر.ک: نعیم بن حماد، الفتن، ص۲۰۷، ۱۰۷۱؛ سنن ابی داود، ج۴، کتاب المهدی، ح۴۲۸۱.
۳- متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، ص۹۵.
۴- «... سَبْعَ سِنِینَ أَوْ ثَمَانَ سِنِینَ أَوْ تِسْعَ سِنِینَ ثُمَّ لَا خَیْرَ فِی الْحَیَاهِ بَعْدَهُ»، مقدسی شافعی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، ص۲۲۰.
۵- ﴿وَ لا تَدْعُ مَعَ الله إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ کلُّ شَیْ ءٍ هالِک إِلاَّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُکمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ﴾، «و با خدا معبودی دیگر مخوان. خدایی جز او نیست. جز ذات او همه چیز نابودشونده است. فرمان از آنِ اوست. و به سوی او بازگردانیده می شوید.»، قصص (۲۸): ۸۸.

آفتاب پشت ابر > خورشید پشت ابر
آینده پژوهی
فعالیت های پژوهشی در باره آینده جهان
«آینده»، کلید واژه، مفهوم و انگاره ای است که اندیشه و تأمّل درباره آن، برای همگان جالب و پرجاذبه است. مردم دوست دارند بدانند سرنوشت جهان در آینده چگونه رقم خواهد خورد؟ آیا دنیا به سمت پیشرفت، توسعه، تعالی و تکامل حرکت می کند یا نه؟ در آینده نزدیک یا دور، زندگی بشری چگونه خواهد بود؟ آیا وعده های ادیان و مکاتب درباره آینده تحقّق خواهد یافت یا نه؟ با توجّه به پیشرفت مادی بشر، وضعیت تکنولوژی و صنعت چگونه خواهد بود؟
با رخ نمایی این گونه پرسش ها و صدها سؤال دیگر، توجه به آینده، ضرورت و اهمیّت ویژه ای یافته است و دولت ها و صاحبان دانش و اندیشه، همواره به فکر برنامه ریزی و سیاستگذاری (در عرصه اقتصاد، سیاست، امنیت، مدیریت و...) برای آینده و پیشدستی برابر مشکلات احتمالی بوده اند و خواسته اند آینده ای مطمئن و توسعه آمیز برای کشورهای خود رقم زنند.
از طرف دیگر، پدیده ها و تحولات سریع و شگرفی که در عرصه بین الملل رخ داده است (مانند تحولات جهانی شدن و پیشرفت های فناوری اطلاعاتی و ارتباطاتی و تشکیل دهکده جهانی و...) باعث شده است اندیشمندان و فیلسوفان توجّه ویژه ای نسبت به آینده جهان داشته باشند و در باره خطرات و تحوّلات احتمالی هشدارهایی بدهند.
ادیان - به ویژه دین اسلام - نیز توجّه ویژه ای به آینده بشر دارند و افقی روشن و امیدوارانه فراروی انسان گشوده اند و آینده ای توأم با عدالت، امنیت، معنویت و پیشرفت برای جهان پیش بینی کرده اند. این وعده و بشارت به دست خاتم اوصیا، موعود آسمانی و حجت الهی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، تحقق خواهد یافت.
پس مطالعه و پژوهش درباره «آینده»، در حال حاضر اهمیت و ضرورت ویژه ای یافته و «آینده پژوهی» - هر چند با پیشینه اندک و نوظهور - جایگاه مهم و برجسته ای میان علوم پیدا کرده و یکی از رشته های علمی، مطرح شده است.
در رابطه با آینده، اصطلاحات و الفاظ گوناگونی از قبیل: فرجام مندی،

آینده نگری، پیش بینی، سرنوشت باوری، آینده باوری، غیب گویی، آینده شناسی، دوراندیشی و... به کار می رود؛ اما آنچه اهمیّت دارد «روش مند کردن پژوهش درباره آینده» و نشان دادن تصویری جامع و نزدیک به واقع از آینده است. بر این اساس فهم «آینده»، «تصویرسازی واقع بینانه از آینده» و «روش مند کردن پژوهش درباره آینده»، امری بایسته و ضروری به نظر می رسد.
درباره مهدویت پژوهی و آینده پژوهی چند نکته قابل تأمل است:
۱. آینده پژوهی، اعم از غایت و نهایت پژوهی است. مهدویت پژوهی از این حیث، جزئی از آینده پژوهی است. البته مهدویت، آینده نهایی محسوب می شود.
۲. آینده پژوهی، کلّی و مفهومی است؛ حال این که مهدویت پژوهی، مصداقی است؛ آن هم در باره همان یک مصداق تامّ و تمام. از طرفی جزئیات آینده جهان در نظام مهدوی، از جهات گوناگونی روشن شده است.
۳. مهدویت پژوهی، کمال پژوهی است؛ پس در واقع، در «مهدویت»، نهایت همراه کمال مطرح است.
بنابراین مهدویت پژوهی، علاوه بر منابع عقلی - فلسفی و احیاناً علمی - تجربی، به شدّت در تبیین جزئیات، به منابع وحی و سنت و روش استنادی و اجتهادی وابسته است؛ برای نمونه، عقل با برهان و استدلال، غایت و علت نهایی را به صورت قطعی و حتمی برای انسان، جامعه، جهان و تاریخ پذیرفته و آن را تعمیم می دهد و نمی پذیرد این ها عبث آفریده شده باشند و این که نظام درآینده، نظامی متشکل از جمعیت، دولت، سرزمین و حاکمیت جهانی خواهد بود.
علم و تجربه های علمی، با تحلیل گذشته، به صورت احتمالی وضعیت آینده را پیش بینی می کند؛ ولی فراتر از همین احتمال کلی، پیش نمی رود و از محدوده علم تجربی، سیاسی و تاریخی خارج است. حداکثر می تواند تا این اندازه احتمال دهد که شکل جهانی و مردمی تری باشد. منابع قرآنی و سنّت (احادیث)، در تبیین مبانی و شرایط و حتی شکل، شیوه ها و ساختار آینده جهان و تاریخ و وضعیت نظام سیاسی، سیاست و دولت جهانی، به کمک عقل و تجربه می آیند و به صورت یقینی، دانسته های عقل را تفسیر و تفصیل

داده و شکل و ساختار سیاسی آینده را تبیین و روشن می سازند و از آن خبر می دهند.(۱)
نیز ن.ک: آخرالزمان، حکومت جهانی.
آیین جدید > دین در عصر ظهور

* * *

-----------------
۱- رحیم کارگر، آینده جهان (دولت و سیاست در اندیشه مهدویت)، ص۱۵ - ۱۷.

ا

أبدال
از یاران حضرت مهدی (علیه السلام) در عصر ظهور
«أبدال» جمع «بَدَل» یا «بَدِیل»، عده ای معلوم از شایستگان و خاصان خدا [هستند] که گویند: هیچ گاه زمین از آنان خالی نباشد و جهان بدیشان برپا است و آن گاه که یکی از آنان بمیرد، خدای سبحانه و تعالی دیگری را به جای او برانگیزد،(۱) تا آن شمار - که به قولی هفت و به قولی هفتاد است - همواره کامل بماند.(۲)
برخی نیز گفته اند:
آنان، گروهی اند که خداوند سبحانه و تعالی به وسیله آن ها دین را بر پا نگه می دارد و روزی را نازل می کند. چهل نفر از ایشان در شام و سی نفر در سایر بلاد هستند. هر گاه یکی از دنیا برود، کس دیگری همانند او به جای او قرار می گیرد.(۳)
سبب این که «ابدال» نامیده شده اند، همین است که چون یکی از دنیا رود، کسی مانند او جایش را
-----------------
۱- ر.ک: متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۱، ص۱۲۵.
۲- علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ابدال.
۳- خلیل بن احمد، العین، ج۸، ص۴۵.

می گیرد.(۱)
در روایات اسلامی آمده است:
ایشان گروهی از یاران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در شام هستند(۲) و هنگام ظهور آن حضرت، خود را به مکه رسانده با ایشان بیعت می کنند. البته در برخی روایات، «ابدال» همان اوصیا معرفی شده اند. از خالد بن هیثم فارسی نقل شده است که به امام رضا (علیه السلام) عرض کرد: «مردم اعتقاد دارند که بر روی زمین ابدالی هستند؛ ایشان کیانند؟» حضرت فرمود:
راست می گویند. ابدال همان اوصیا هستند که خداوند سبحانه و تعالی ایشان را بدل پیامبران قرار داد؛ وقتی که نبوّت با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به پایان رسید.(۳)
درباره ویژگی این افراد گفته شده است:
آنان راهبان شب و شیران روز هستند. دل هایشان چون فولاد سخت است که میان رکن و مقام، با آخرین ذخیره الهی حضرت مهدی (علیه السلام) بیعت می کنند.(۴)
نیز ن.ک: یاران مهدی (علیه السلام)، اوتاد، اخیار، عصائب، زمینه سازان ظهور.

* * *
ابو الادیان

از شاهدان نماز حضرت مهدی (علیه السلام) بر پیکر امام عسکری (علیه السلام):
«اَبُوالادْیان» از خدمتکاران خانه امام حسن عسکری (علیه السلام) بود که افزون بر حضور در خانه آن بزرگوار، سرپرست امور نامه های آن حضرت و بردن آن ها به شهرهای مختلف نیز بود. او از کسانی است که روایت شهادت امام عسکری (علیه السلام) و نماز خواندن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بر آن حضرت را ذکر کرده است. وی
-----------------
۱- طریحی، مجمع البحرین، ج۵، ص۳۱۹.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶؛ شیخ مفید، الاختصاص، ص۲۰۸؛ مسند ابی یعلی، ج۱۲، ص۲۷۰؛ صحیح ابن حبان، ج۱۵، ص۱۵۹؛ ابن ابی شیبه، کتاب المصنف، ح۱۹۰۷۰؛ صنعانی، المصنف، ح۲۰۷۶۹.
۳- «صَدَقُوا الابْدَالُ هم الْأَوْصِیَاءُ جَعَلَهُمُ الله فِی الْأَرْضِ بَدَلَ الْأَنْبِیَاءِ إِذا رَفَعَ الْأَنْبِیَاءَ وَ خَتم بمُحَمَّد (صلی الله علیه و آله و سلم)»، طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۳۷.
۴- «... رُهْبانٌ بِاللیْلِ لُیُوثٌ بِالنَّهارِ کانَ قُلُوبُهُم زُبُرَ الحَدِیدِ فَیُبایِعُونَهُ بَیْنَ الرُّکْنِ وَالْمَقامِ...»، شیخ مفید، الاختصاص، ص۲۰۸.

گوید:
من خدمتکار امام حسن عسکری (علیه السلام) بودم و نامه های او را به شهرها می بردم. در آن بیماری که منجر به فوت او شد، نامه هایی نوشت و فرمود: «آن ها را به مداین برسان. چهارده روز این جا نخواهی بود و روز پانزدهم وارد سامرّا خواهی شد و از آن جا صدای واویلا می شنوی و مرا در محل غسل می یابی.»
پرسیدم: «ای آقای من! چون این امر واقع شود، امام و جانشین شما که خواهد بود؟» فرمود: «هر کس پاسخ نامه های مرا از تو خواست، همو قائم پس از من خواهد بود.» گفتم: «دیگر چه؟» فرمود: «کسی که بر من نماز خواند، همو قائم پس از من خواهد بود.» گفتم: «دیگر چه؟» فرمود: «کسی که خبر دهد در آن همیان چیست، همو قائم پس از من خواهد بود.» بزرگواری آن حضرت مانع شد که از او بپرسم در آن همیان چیست.
نامه ها را به مداین بردم و پاسخ آن ها را گرفتم و همان گونه که فرموده بود، روز پانزدهم به سامرّا رسیدم. ناگاه صدای واویلا از سرای او شنیدم و او را بر محل غسل یافتم. برادرش جعفر بن علی را بر در سرا و شیعیان را بر در خانه اش دیدم که وی را به مرگ برادر تسلیت و بر امامت تبریک می گویند. با خود گفتم: «اگر این امام است که امامت باطل خواهد بود»؛ زیرا می دانستم او شراب می نوشد و قِمار می کند و تار می زند. پیش رفتم و تبریک و تسلیت گفتم. او از من چیزی نپرسید. آن گاه عقید بیرون آمد و به جعفر گفت: «ای آقای من! برادرت کفن شده است؛ برخیز و بر او نماز بگزار!» جعفر بن علی داخل شد و برخی از شیعیان مانند سمّان و حسن بن علی - که معتصم او را کشت و به سلمه معروف بود- اطراف وی بودند.
چون به سرا در آمدیم، حسن بن علی را کفن شده، بر تابوت دیدم. جعفر بن علی پیش رفت تا بر برادرش نماز گزارد. چون خواست تکبیر گوید، کودکی گندمگون با گیسوانی مجعّد و دندان های پیوسته بیرون آمد و ردای جعفر بن علی را گرفت و گفت: «ای عمو! عقب برو که من به نمازگزاردن بر پدرم سزاوارترم.»
جعفر با چهره ای رنگ پریده و

زرد، عقب رفت. آن کودک پیش آمد و بر او نماز گزارد. آن حضرت کنار آرامگاه پدرش به خاک سپرده شد. سپس گفت: «ای بصری! پاسخ نامه هایی را که همراه تو است، بیاور.» آن ها را به او دادم و با خود گفتم: «این دو نشانه. باقی می ماند همیان.» آن گاه نزد جعفر بن علی رفتم؛ در حالی که او آه می کشید، حاجز وشّاء به او گفت: «ای آقا من! آن کودک کیست تا بر او اقامه حجّت کنیم؟» گفت: «به خدا سوگند! هرگز او را ندیده ام و او را نمی شناسم.»
نشسته بودیم که گروهی از اهل قم آمدند و از حسن بن علی (علیهما السلام) پرسش کردند. فهمیدند او در گذشته است و گفتند: «به چه کسی تسلیت بگوییم؟» مردم به جعفر بن علی اشاره کردند. آنان بر او سلام کردند و به او تبریک و تسلیت گفتند و از وی پرسیدند: «همراه ما نامه ها و اموالی است؛ بگو نامه ها از کیست و اموال چقدر است؟» جعفر در حالی که جامه های خود را تکان می داد، برخاست و گفت: «آیا از ما علم غیب می خواهید؟» راوی گوید: خادم از خانه بیرون آمد و گفت: «نامه های فلانی و فلانی همراه شما است نیز همیانی که درون آن، هزار دینار است و نقش ده دینار آن محو شده است.» آنان نامه ها و اموال را به او دادند و گفتند: «آن که تو را برای گرفتن اینها فرستاد، همو امام است.»
جعفر بن علی نزد معتمد عباسی رفت و ماجرای آن کودک را گزارش داد. معتمد کارگزاران خود را فرستاد. صقیل جاریه را گرفتند و از وی آن کودک را طلب کردند. صقیل منکر او شد و مدعی شد باردار است، تا به این وسیله، کودک را از نظر آنان مخفی سازد. وی را به ابن الشوارب قاضی سپردند، تا این که مرگ ناگهانی عبیدالله بن یحیی بن خاقان و شورش صاحب زنج در بصره پیش آمد؛ از این رو از آن کنیز غافل شدند و او از دست آن ها گریخت.(۱)
نیز ن.ک: امام حسن عسکری (علیه السلام)، جعفر کذاب، امامت حضرت مهدی (علیه السلام).
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۷۵؛ باب۴۳، ح۲۵. همچنین ر.ک: نیلی نجفی، منتخب الانوار المضیئه، ص۱۵۷؛ قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح، ج۳، ص۱۱۰۱.

ابو صالح
از کنیه های حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)

در برخی از کتاب ها، «ابوصالح» یکی از کنیه های حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یاد شده است. در هیچ روایتی به این کنیه اشاره نشده است. آنچه گفته

شده این که شاید این کنیه با استفاده از این روایت باشد که امام صادق (علیه السلام) فرمود:
هرگاه راه خود را در سفر گم کردی، بانگ برآور:ای ابا صالح یا ای صالح! خداوند سبحانه و تعالی رحمتش را بر تو فرود آورد! راه را به ما نشان ده.(۱)
معروف است برخی از عرب های شهری و بیابان گرد، پیوسته در توسلات و یاری خواستن های خود، آن حضرت را به این اسم می خوانند و شعرا و ادبا نیز در قصیده ها و مدح های خود، از این کنیه استفاده کرده اند.(۲) از این رو در برخی از حکایت های مربوط به آن حضرت، عنوان «ابا صالح» یاد شده است.(۳)
نیز ن.ک: بقیه الله، حجت، خاتم الاوصیا، صاحب الامر، صاحب الدار، صاحب الزمان، صاحب الغیبه، محمد.

* * *
ابوالقاسم
از کنیه های حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)

در برخی از روایات، ابوالقاسم، کنیه حضرت مهدی (علیه السلام) شمرده شده است. البته دسته ای از روایات با این بیان که آن حضرت هم کنیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است، به این کنیه اشاره کرده است. از رسول گرامی اسلام نقل شده است که فرمود:
«مهدی، از فرزندان من است. نام او نام من و کنیه ام کنیه من است.»(۴)
روشن است که این کنیه، از کنیه های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است.
در برخی از روایات نیز از آن، به روشنی یاد شده است. در کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق از عقید خادم نقل کرده است که آن حضرت، با این کنیه یاد می شد.(۵)
-----------------
۱- «إِذَا ضَلَلْتَ عَنِ الطَّرِیقِ فَنَادِ یَا صَالِحُ أَوْ یَا أَبَا صَالِحٍ أَرْشِدُونَا إِلَی الطَّرِیقِ یَرْحَمُکمُ الله»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۹۸.
۲- میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، ص۶۰.
۳- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۲۹۲.
۴- «الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَ کنْیَتُهُ کنْیَتِی»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۸۶، ح۱.
۵- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۷۳، ح۲۴.

نیز ن.ک: القاب حضرت مهدی (علیه السلام)، نام حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
اثنا عشری
پیروان دوازده امام مشخص پس از پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم)
«اثنا عشری» یا «دوازده امامی» پر جمعیت ترین فرقه های شیعه هستند. آنان معتقد به دوازده امامند که با حضرت علی (علیه السلام) آغاز می شود و به محمد بن حسن مهدی آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) ختم می گردد. شیعه با بهره مندی از برهان های عقلی و آموزه های آفتابگون پیشوایان معصوم (علیهم السلام)، بر این باور است که در هر زمان، برای انسان ها، ناگزیر باید حجّتی(۱) از طرف خداوند سبحانه و تعالی نصب شود.(۲)
ایشان دلایل فراوانی از آیات قرآن و احادیث نبوی بر امامت علی (علیه السلام) اقامه کرده و امامت آن حضرت را به نص صریح، از طرف خداوند دانسته اند. همچنین معتقدند پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از طرف خداوند، تمام امامان دوازدهگانه را معرفی کرده است. آنان، امامان را مانند پیامبر، ملهم از جانب خدا می دانند و می گویند: امام ریاست عامّه دارد و مقام او ما فوق بشر عادی است و از آن روزی که خداوند آدم را آفرید، نور خود را در برگزیدگان خویش - از حضرت نوح، ابراهیم، موسی و عیسی (علیهم السلام) گرفته تا به حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، خاتم الانبیا - سرایت داد و از وی آن نور را به اوصیای او، امامان معصوم (علیهم السلام)، سریان داد. همان نور و روح خدایی است که در امام عصر (علیه السلام) تجلّی می کند و او را از سطح بشر عادی فراتر می برد و وی را قادر می سازد که قرن ها، بلکه هزاران سال بی هیچ گزند و آزار و بدون ضعف و پیری، با بدن جسمانی که در بشر عادی موجب کون و فساد است زندگی کند و در زمان مناسب، به امر خداوند از پس پرده غیب ظهور فرماید.(۳)
نیز ن.ک: امامیه، امامت حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۷۸ (باب ان الارض لاتخلو من حجه).
۲- بقره (۲): ۱۲۴.
۳- ر.ک: محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۲۴.

احمد
از نام های حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در برخی روایات، غیر از نام محمد،
نام های دیگری نیز برای آن حضرت یاد شده است؛ از جمله می توان به نام احمد اشاره کرد. شیخ صدوق روایتی از امیر مؤمنان علی (علیه السلام) نقل کرده که در باره دو نام آن حضرت چنین فرمود:
مردی از فرزندان من در آخرالزمان خروج می کند...برای او دو نام است: نامی پنهان و نامی آشکار. اسمی که پنهان است، احمد است و نامی که آشکار است، محمد.(۱)
نیز از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شد که فرمود:
همانا با او بین رکن و مقام بیعت می شود. نام او احمد است.... (۲)
افزون بر روایت های یادشده می توان با استفاده از روایاتی که آن حضرت را هم نام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته نیز این نام را برای آن حضرت مسلم دانست.
نیز ن.ک: محمد، ابوالقاسم.
* * *
احمد بن اسحاق قمی
از افراد مورد اعتماد امام عسکری (علیه السلام) و وکلای حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
احمد بن اسحاق قمی، بزرگ شیعیان قم و از اصحاب امام جواد، هادی و عسکری (علیهم السلام) بود.(۳) او، زمان امام عسکری (علیه السلام) به دیدن حضرت صاحب الزّمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) شرفیاب شد او از وکلای حضرت عسکری (علیه السلام) و حضرت مهدی (علیه السلام) بود.(۴) در خاندان امامت از شأن و مرتبه والایی نیز برخوردار بود. احمد بن اسحاق گوید:
بر امام عسکری (علیه السلام) وارد شدم و خواستم از جانشین پس از وی
-----------------
۱- «یَخْرُجُ رَجُلٌ مِنْ وُلْدِی فِی آخِرِ الزَّمَان... لَهُ اسْمَانِ اسْمٌ یَخْفَی وَ اسْمٌ یَعْلُنُ فَأَمَّا الَّذِی یَخْفَی فَأَحْمَدُ وَ أَمَّا الَّذِی یَعْلُنُ فَمُحَمَّدٌ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۳، ح۱۷.
۲- «إِنَّهُ یُبَایَعُ بَیْنَ الرُّکنِ وَ الْمَقَامِ اسْمُهُ أَحْمَدُ وَ عَبْدُ الله وَ الْمَهْدِیُّ فَهَذِهِ أَسْمَاؤُهُ ثَلَاثَتُهَا»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۵۴.
۳- ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۹۱، رقم ۲۲۵؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۷۳، رقم ۵۵۲۶.
۴- ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب۴۳، ش۱۶.

پرسش کنم؛ او آغاز سخن کرد و فرمود:
«ای احمد بن اسحاق! خدای سبحانه و تعالی از زمان آدم (علیه السلام) زمین را خالی از حجّت نگذاشته است و تا روز قیامت نیز از حجّت خالی نخواهد گذاشت. به واسطه او بلا را از اهل زمین دفع می کند و باران می فرستد و برکات زمین را بیرون می آورد.»
پرسیدم: «ای فرزند رسول خدا! امام و جانشین پس از شما کیست؟»
حضرت شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس برگشت، در حالی که بر شانه اش کودکی سه ساله بود که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشید. پس فرمود: «ای احمد بن اسحاق! اگر نزد خدای سبحانه و تعالی و حجّت های او گرامی نبودی، این فرزندم را به تو نمی نمودم. او هم نام و هم کنیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است، کسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند؛ همچنان که پر از ظلم و جور شده باشد.ای احمد بن اسحاق! مَثَل او در این امّت، مَثَل خضر و ذوالقرنین است، او غیبتی طولانی خواهد داشت که هیچ کس در آن نجات نمی یابد، مگر کسی که خدای سبحانه و تعالی او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد و در دعا به تعجیل فَرَج موفّق سازد.»
پرسیدم: «ای مولای من! آیا نشانه ای هست که قلبم بدان آرام گیرد؟» آن کودک به زبان عربی فصیح به سخن در آمد و فرمود: «اَنَا بَقِیَّهُ الله فی اَرْضِهِ وَالمُنْتَقِمِ مِنْ اَعْدائِه فَلاتَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یَا أَحْمَدَ بن إِسْحَاق ِ؛ من بقیت الله در زمین خدا هستم و منتقم از دشمنان اویم، ای احمد بن اسحاق! پس از مشاهده، جست وجوی نشانه مکن.»
شاد و خرّم بیرون آمدم و فردای آن روز نزد امام عسکری (علیه السلام) بازگشتم و گفتم: «ای فرزند رسول خدا! شادی من به واسطه منّتی که بر من نهادید، بسیار است. بفرمایید آن سنّتی که از خضر و ذوالقرنین دارد چیست؟» فرمود: «ای احمد! غیبت طولانی.» گفتم: «ای فرزند رسول خدا! آیا غیبت او به طول خواهد انجامید؟» فرمود:
«به خدا سوگند! چنین است. تا به اندازه ای که بیشتر معتقدان به او بازگردند و باقی نماند، مگر کسی که خدای سبحانه و تعالی عهد و پیمان ولایت ما را از او گرفته و ایمان را در دلش نگاشته و با روحی از جانب خود مؤید کرده باشد.ای احمد بن اسحاق! این امری از امر الهی و رازی از رازهای خداوند و غیبی از

غیب پروردگار است. آنچه به تو دادم، بگیر و پنهان کن و از سپاسگزاران باش، تا فردا با ما در علّیّین باشی.» (۱)
-----------------
۱- «إِی وَ رَبِّی حَتَّی یَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَکثَرُ الْقَائِلِینَ بِهِ فَلَا یَبْقَی إِلَّا مَنْ أَخَذَ الله عَهْدَهُ بِوَلَایَتِنَا وَ کتَبَ فِی قَلْبِهِ الْإِیمَانَ وَ أَیَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ یَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ الله وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ الله وَ غَیْبٌ مِنْ غَیْبِ الله فَخُذْ ما آتَیْتُک وَ اکتُمْهُ وَ کنْ مِنَ الشَّاکرِینَ تَکنْ غَداً فِی عِلِّیِّین»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۸۴، باب ۳۸،ح۱.

احمد بن اسحاق در یکی از سفرها چون به شهر حلوان رسید، بیمار شد و آن جا وفات یافت. همراهانش او را در کفنی که حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) یا حسین بن روح - بنا به اختلاف روایات - برایش فرستاده بودند، کفن کرده و همان جا به خاک سپردند.
نیز ن.ک: وکلای مهدی (علیه السلام)، نواب خاص، نیابت خاص.
* * *
احمد بن هلال کرخی
از پیروان اهل بیت و منحرف از مهدویت
احمد بن هلال، اهل روستای بزرگی از منطقه «نهروان» بود که میان واسط و بغداد قرار دارد. گفته شده است وی از یاران حضرت هادی (علیه السلام) یا امام عسکری (علیه السلام) بود. وی مشهور به غلو و مورد لعن ونفرین ابدی است.(۱)
نخست از افراد مورد اطمینان حضرت عسکری (علیه السلام) و از اصحاب ویژه و روایت کننده از امامان معصوم (علیهم السلام) بود. ۵۴ بار به زیارت خانه خدا رفت که بیست بار آن با پای پیاده بود، امّا دچار کژی شد؛ به گونه ای که حضرت عسکری (علیه السلام) او را بسیار نکوهش کرد و درباره اش فرمود: «از این صوفی ریاکار و بازیگر پروا کنید.» (۲)
برخی نیز این جمله را در نکوهش او، از جانب حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دانسته اند که در هر حال نشانگر پلیدی و گمراهی این مرد است. او تا زمان نیابت محمد بن عثمان زیست و با سماجت بسیار، سفارت آن جناب را انکار کرد. از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) درباره لعن و نفرین بر او و لزوم بیزاری از کارهایش توقیعی صادر شد.(۳)
بیشتر کتاب های رجالی، به او لقب «عَبَرْتایی» داده اند.(۴) شیخ طوسی در کتاب الغیبه وی را «کرخی» نامگذاری کرده و به او «بغدادی» نیز گفته شده است.
احمد بن هلال تا آخر سفارت نایب نخست، دچار کژی نشده بود؛ ولی پس
-----------------
۱- ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۸۲، رقم ۱۹۹.
۲- «احْذَرُوا الصُّوفِیَّ الْمُتَصَنِّع»، محمد بن عمر کشی، رجال الکشی، ص۵۳۵، ش۱۰۲۰.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۵۳.
۴- ابن داود حلی، رجال ابن داود، ص۴۲۵؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۸۴؛ علامه حلی، رجال العلامه، ص۲۰۲.

از وفات عثمان بن سعید، در نایب دوم شک کرد و نیابت او را نپذیرفت.(۱)
شیعیان هم پس از برکناری، او را نفرین شده دانسته و از وی دوری جستند. پس از مرگ وی، توقیعی از ولی عصر (علیه السلام) صادر شد:
خداوند سبحانه و تعالی از فرزند هلال نگذرد که بدون هماهنگی و خشنودی ما، در کار ما مداخله و فقط به میل خود عمل می کرد، تا آن که پروردگار، با نفرین ما زندگی اش را به انجام رساند. ما در زمان زندگی اش نیز انحرافش را به شیعیان خاص خود گوشزد کردیم. این را به هر کس که در باره او می پرسد، برسانید. هیچ یک از شیعیان ما معذور نیست در آنچه افراد مورد اعتماد از ما نقل می کنند، تردید کند؛ زیرا می دانند ما اسرار خود را با آنان می گوییم.
آن حضرت در توقیعی دیگر فرمود:
ابن هلال، ایمان خود را پایدار نداشت و با آن که مدت طولانی خدمت کرد، به دست خود ایمانش را به کفر دگرگون ساخت و خدا نیز او را کیفر داد.(۲)
نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.
* * *
احمدیه > قادیانیه
اخیار
برخی از یاران برجسته حضرت مهدی (علیه السلام) در عصر ظهور از عراق
«اخیار» در لغت به معنای نیکان، برگزیدگان، نیکوتران(۳) و انسان های نیک رفتار است. در فرهنگ مهدوی گروهی از یاران خاصّ حضرت مهدی (علیه السلام) و از جمله۳۱۳ تن هستند که از عراق به آن حضرت می پیوندند و بین رکن و مقام با ایشان بیعت می کنند. امام باقر (علیه السلام) در این باره فرمود:
سیصد و چند نفر به شمار اهل بدر با قائم بین رکن و مقام بیعت می کنند. در بین آنان نجبا از اهل مصر، ابدال از اهل شام و اخیار از اهل عراق می باشند....(۴)
-----------------
۱- سید محمد صدر، تاریخ الغیبه الصغری، ص۵۰۲.
۲- محمد بن عمر کشی، رجال الکشی، ص۵۳۶؛ ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۵۳.
۳- دهخدا، لغتنامه، أخیار.
۴- «یُبَایِعُ القائِمَ بَیْنَ الرُّکْنِ وَالمَقَامِ ثَلاثُمِائَهٍ وَ نَیِّفٌ عِدَّهُ اَهلِ بَدْرٍ فِیهِمُ النُّجَباءُ مِنْ اَهْلِ مِصْرَ وَالاَبْدالُ مِنْ أَهلِ الشّامِ وَالاَخْیارُ مِنْ اَهْلِ الْعِراقِ...»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲.

نیز ن.ک: نجبا، ابدال، اوتاد، یاران حضرت مهدی (علیه السلام).

* * *

ادله رجعت > رجعت
اسماعیلیه
از موعود باوران غیر معتقد به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
«اسماعیلیه» به امامت شش امام اول شیعیان اثنا عشری معتقد بودند؛ امّا پس از امام صادق (علیه السلام) بزرگ ترین فرزند او اسماعیل، یا فرزند او محمد را به امامت پذیرفتند.(۱) و از پذیرش امامت امام موسی کاظم (علیه السلام) خودداری کردند.
شیخ مفید در باره اسماعیل می گوید:
اسماعیل، بزرگ ترین پسر امام صادق (علیه السلام) بود و امام، او را بسیار دوست داشت و به او بیش از دیگران نیکی و محبت می کرد؛ ولی اسماعیل در زمان حیات پدر در «عُریض» (دره ای نزدیک مدینه) از دنیا رفت. مردم، جنازه اش را به مدینه نزد امام صادق (علیه السلام) آوردند و در قبرستان بقیع دفن کردند. روایت شده است حضرت در مرگ او بسیار بی تابی می کرد؛ به گونه ای که با پای برهنه و بی ردا، دنبال تابوت او می رفت.
همچنین دستور فرمود تابوت او را پیش از دفن، چندین بار به زمین نهادند و هر بار حضرت می آمد و پارچه از روی صورتش بر می داشت و در روی او نگاه می کرد. مقصود امام (علیه السلام) از این کار این بود که مرگ او را پیش چشم آنان که گمان امامت و جانشینی او را داشتند، قطعی کند و شبهه آنان را درباره زنده بودنش، برطرف سازد و به آن ها بفهماند که اسماعیل از دنیا رفته است.
افرادی از اصحاب که او را پس از حضرت صادق (علیه السلام) امام می پنداشتند، از این عقیده بازگشتند. گروهی اندک از مردمان بی خبر که نه در زمره نزدیکان امام بودند و نه از راویان حدیث آن بزرگوار گفتند: اسماعیل زنده و امامِ پس از پدرش است و بر این عقیده باقی ماندند.(۲)
گروهی از شاخه اسماعیلیه (فرقه مبارکیه) هم محمّد بن اسماعیل را مهدی و امام زنده غایب می دانند.(۳)
قرامطه (از گروه اسماعیلیه)، محمّد بن اسماعیل را مهدی موعود
-----------------
۱- شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۴۹؛ دهخدا، لغتنامه، اسماعیلیه.
۲- شیخ مفید، الارشاد، ص۵۵۳ -۵۵۴.
۳- میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، ص۲۱۵.

می دانستند و عقیده داشتند که وی زنده است و در بلاد روم زندگی می کند. آنان در طول تاریخ، بدنامی های بسیاری را برای شیعه به ارمغان آورده اند و هنوز هم رسوبات آن، در ذهن بسیاری از مخالفان شیعه مانده است؛ به گونه ای که عقاید قرمطیان را به شیعه نسبت می دهند. آنان، در بحرین قدرت یافته و دولت تشکیل دادند و به شدت با عباسیان مخالفت کردند. قرامطه، قائم را کسی می دانند که با رسالت و شریعت جدیدی مبعوث می شود و شریعت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) را منسوخ می کند. البته این فرقه، سیاسی بودند، نه مذهبی و به دنبال اهداف خاص و منافع خود بودند.
طرفداران ابوالخطاب (م ۱۳۸ ق) به خدایی امام صادق (علیه السلام) باور داشتند و ابوالخطاب را فرستاده او می دانستند. برخی از آنان، ابوالخطاب را قائم دانسته، گفتند: «وی نمرده است.» گروهی از پیروان وی، پس از مرگ اسماعیل، فرزندش محمّد را امام دانستند و در هواداری او و فرزندانش، استوار ماندند. امام صادق (علیه السلام) همه این گروهها را نکوهش کرده، ترک و انکار نمود.
نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.
* * *
أشراط الساعه
حوادث طبیعی و دگرگونی های کیهانی در عصر ظهور و آستانه قیامت
أشراط جمع «شَرَط» به معنای نشانه یا ابتدای چیز است و «الساعه» به جزئی از اجزای شبانه روز گفته می شود و مقصود از آن در این جا قیامت است؛ بنابراین، مراد از اشراط الساعه، نشانه هایی است که پیش از قیامت یا در آستانه آن، واقع می شود.(۱)
واژه اشراط در قرآن، فقط یک بار و به صورت اضافه به ضمیر "الساعه" این گونه به کار رفته است:
﴿فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَهَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَهً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکراهُمْ﴾
آیا آن ها جز این انتظاری دارند که قیامت ناگهان بر پا شود؛ [آن گاه ایمان آورند] در حالی که هم اکنون نشانه های آن آمده است؛ اما هنگامی که بیاید،
-----------------
۱- خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۶، ص۲۳۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۲۵۷.

تذکر و ایمان آن ها سودی نخواهد داشت.(۱)
مفسران، برخی از تحولات اجتماعی
-----------------
۱- سوره محمد (۴۷): ۱۸.

و همچنین فروپاشی نظام طبیعت و درهم پیچده شدن و تبدیل آسمان و زمین پیش از ظهور قیامت را که در آیات گوناگونی به آن ها اشاره شده است، از نشانه های قیامت دانسته اند.
در روایات - به ویژه روایات اهل سنّت - نیز بر تحولات اجتماعی و دگرگونی های کیهانی که پیش از قیامت واقع می شود "اشراط الساعه" اطلاق شده است.(۱)
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره نشانه های قیامت می فرماید:
به ناگزیر ده چیز، پیش از برپایی قیامت، رخ خواهد داد: خروج سفیانی، دجّال، پیدا شدن دود، جنبنده، خروج قائم، طلوع خورشید از مغرب آن، فرود آمدن حضرت عیسی، فرو رفتن [در زمین] در ناحیه مشرق و فرو رفتن در منطقه جزیرهالعرب و آتشی که از انتهای عدن بر می خیزد و مردمان را به سوی صحرای محشر راهنمایی می کند.(۲)
بر این اساس می توانیم "اشراط الساعه" را سلسله ای از حوادث اجتماعی و طبیعی بدانیم که از زمان بعثت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آغاز، و تا فروپاشی کامل نظام طبیعت ادامه می یابد و همه آن ها را می توان نشانه هایی از نزدیک شدن رستاخیز بزرگ دانست.
البته در برخی روایات، افزون بر موارد یادشده، از پاره ای پدیده های اجتماعی نادرست و گناهان آشکار و عمومی نیز به عنوان اشراط الساعه نام برده شده که مشروح ترین و جامع ترین حدیث در این زمینه حدیثی است که ابن عباس از پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در داستان حجه البلاغ نقل کرده که
-----------------
۱- ر.ک: صنعانی، المصنف، ج۱۱، ص۲۷۴؛ علی بن جعد، مسند، ص۲۴۸؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۲۶۷؛ ابن ابی عاصم، کتاب الاوائل، ص۱۱۴؛ نسائی، السنن الکبری، ج۱، ص۲۵۵؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۹، ص۲۹۶.
۲- «عَشْرٌ قَبْلَ السَّاعَهِ لَا بُدَّ مِنْهَا السُّفْیَانِیُّ وَ الدَّجَّالُ وَ الدُّخَانُ وَ الدَّابَّهُ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا وَ نُزُولُ عِیسَی (علیه السلام) وَ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِجَزِیرَهِ الْعَرَبِ وَ نَارٌ تَخْرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدَنٍ تَسُوقُ النَّاسَ إِلَی الْمَحْشَرِ»، کتاب الغیبه، ص۴۳۶، ح۴۲۶؛ ر.ک: ابن حبان، الصحیح، ج۱۵، ص۲۵۷.

بسیاری از مسائل را به ما می آموزد و حاوی نکات فراوانی است.
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این روایت را به نقل از تفسیر قمی، از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) این گونه نقل کرده است:
قمی در تفسیر خود از پدرش از سلیمان بن مسلم خشاب از عبد الله بن جریح مکی از عطاء بن ابی ریاح از عبد الله بن عباس نقل کرده که گفت: با رسول خدا به زیارت حج رفتیم، همان حجی که بعد از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنیا رفت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در کعبه را گرفت و سپس روی نازنین خود را به طرف ما کرد و فرمود: می خواهید شما را خبر دهم از علامات قیامت؟
و در آن روز سلمان رضی الله عنه از هر کس دیگر به آن جناب نزدیک تر بود، لذا او در پاسخ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: بله یا رسول الله، حضرت فرمود: یکی از نشانه های قیامت این است که نماز ضایع می شود یعنی از میان مسلمین می رود. و از شهوات پیروی می شود و مردم به سوی هواها میل می کنند، ثروت، مقامی عظیم پیدا می کند و مردم آن را تعظیم می کنند، دین به دنیا فروخته می شود، در آن زمان است که دل افراد با ایمان درونشان، برای منکرات بسیاری که می بینند و نمی توانند آن را تغییر دهند آب می شود آن چنان که نمک در آب حل می گردد.
سلمان با تعجب گفت: یا رسول الله! به راستی چنین روزی خواهد رسید؟
فرمود: آری، به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در آن هنگام سرپرستی و ولایت مسلمانان را امرای جور به دست می گیرند امرایی که وزرایی فاسق و سرشناسانی ستمگر و امنایی خائن دارند.
سلمان پرسید: به راستی چنین وضعی پیش خواهد آمد یا رسول الله؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان. در این موقع منکر، معروف، و معروف، منکر می شود، خائن امین قلمداد می گردد و امین خیانت می کند، دروغگو تصدیق می شود و راستگو تکذیب می گردد.
سلمان با حالت تعجب پرسید: یا رسول الله به راستی چنین چیزی خواهد شد؟ فرمود:

آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در آن روزگار زنان به امارت می رسند و کنیزان طرف مشورت قرار می گیرند و کودکان بر فراز منبر می روند و دروغ نوعی زرنگی و زکات خسارت، و خوردن بیت المال نوعی غنیمت شمرده شود، مرد به پدر و مادرش جفا ولی به دوستش نیکی می نماید و ستاره دنباله دار طلوع می کند.
سلمان باز پرسید: یا رسول الله آیا چنین چیزی خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان! در این موقع زن با شوهرش در تجارت شرکت کند و باران در فصلش نیامده بلکه در گرمای تابستان می بارد و افراد کریم سخت خشمگین می گردند، مرد فقیر تحقیر می شود، در این هنگام بازارها به هم نزدیک می شوند وقتی یکی می گوید: "من چیزی نفروختم" و آن دیگری می گوید: "من سودی نبرده ام" طوری می گویند که هر شنونده می فهمد دارد به خدا بد و بیراه می گوید.
سلمان پرسید: آیا حتماً چنین وضعی خواهد شد یا رسول الله؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در این هنگام اقوامی بر آنان مسلط می شوند که اگر لب بجنبانند کشته می شوند و اگر چیزی نگویند دشمنان همه چیزشان را مباح و برای خود حلال می کنند تا با بیت المالشان کیسه های خود را پر کنند و به ناموسشان تجاوز نموده، خونشان را بریزند و دل هاشان را پر از وحشت و رعب کنند و در آن روز مؤمنین را جز در حال ترس و وحشت و رعب و رهبت نمی بینی.
سلمان گفت: یا رسول الله آیا چنین روزگاری بر مؤمنین خواهد گذشت؟ فرمود:
آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگام چیزی از مشرق می آورند و چیزی از مغرب تا امت اسلام را سرپرستی کنند، در آن روز وای به حال ناتوانان امت من، از شر شرقی و غربی ها و وای به حال آن شرقیان و غربیان از عذاب خدا، آری نه کوچکی را رحم می کنند و نه پاس حرمت بزرگی را دارند و نه از هیچ مقصری عفو می کنند، اخبارشان همه فحش و ناسزا است، جثه آنان جثه و بدن آدمیان است ولی دلهاشان دل های

شیاطین.
سلمان عرضه داشت: یا رسول الله آیا چنین روزی خواهد رسید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان، در این هنگام مردان به مردان اکتفاء می کنند و زنان به زنان و همان طوری که پدر و اهل خانواده نسبت به دختر غیرت به خرج می دهند نسبت به پسر نیز غیرت به خرج می دهند، مردان به زنان شبیه می شوند و زنان به مردان و زنان بر مرکب ها سوار می شوند که از طرف امت من لعنت خدا بر آنان باد.
سلمان از در تعجب پرسید: یا رسول الله آیا چنین وضعی پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان، در این هنگام مساجد طلا کاری و زینت می شود آن چنان که کلیساها و معبد یهودیان زینت می شود، قرآن ها به زیور آلات آرایش و مغازه ها بلند وصف ها طولانی می شود اما با دل هایی که نسبت به هم خشمگین است و زبان هایی که هر یک برای خود منطقی دارد.
سلمان پرسید: یا رسول الله آیا این وضع پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، در آن روز مردان و پسران امت من با طلا خود را می آرایند و حریر و دیبا می پوشند و پوست پلنگ کالای خرید و فروش می گردد.
سلمان پرسید: یا رسول الله آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است، ای سلمان در آن روز ربا همه جا را می گیرد و یک عمل آشکار می شود و معاملات با غیبت و رشوه انجام می شود و دین خوار و دنیا بلند مرتبه می شود.
سلمان گفت: یا رسول الله آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگام طلاق زیاد می شود و هیچ حدی جاری نمی گردد و البته خدای تعالی از این بابت هرگز متضرر نمی شود.
سلمان عرضه داشت: یا رسول الله آیا این نیز واقع خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این زمان کنیزان آوازه خوان و نوازنده پیدا می شوند و اشرار امت من بر امت، ولایت و حکومت می کند.
سلمان پرسید: یا رسول الله آیا

چنین وضعی خواهد شد؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این موقع اغنیای امت من صرفا به منظور گردش و تفریح به حج می روند و طبقه متوسط برای تجارت و فقرا به منظور خودنمایی و ریا حج می روند، در این هنگام است که اقوامی قرآن را برای غیر خدا می آموزند و آن را نوعی مزمار و آلت موسیقی اتخاذ می کنند، اقوامی دیگر به تعلم فقه اسلامی می پردازند اما برای غیر خدا در آن روزگار زنا زادگان زیاد می شوند با قرآن آوازه خوانی می کنند و بر سر دنیا سر و دست می شکنند.
سلمان عرضه داشت: یا رسول الله آیا چنین وضعی خواهد شد؟ فرمود: آری به خدایی سوگند که جانم به دست او است ای سلمان این وقتی است که حرمت ها و قرق ها شکسته شود و مردم از روی آگاهی و عمد در پی ارتکاب گناه باشند و اشرار بر اخیار مسلط شوند، دروغ فاش و بی پرده و لجاجت ها ظاهر گردد و فقرا فقر خود را علنی کنند، مردم در لباس به یکدیگر مباهات کنند و باران در غیر فصل ببارد و مردم شطرنج و نرد و موسیقی را کاری پسندیده بشمارند و در مقابل امر به معروف و نهی از منکر را عملی نکوهیده بدانند تا آن جا که یک فرد با ایمان ذلیل ترین و منفورترین فرد امت شود و قاریان عابدان را ملامت کنند و عابدان قاریان را این مردمند که در ملکوت آسمان ها رجس و نجس نامیده می شوند.
سلمان از در تعجب پرسید: یا رسول الله آیا چنین وضعی پیش می آید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم به دست او است ای سلمان در این هنگام است که توانگر هیچ دلواپسی جز فقیر شدن ندارد، حتی یک گدا در طول یک هفته یعنی بین دو جمعه درخواست می کند و کسی نیست که چیزی در دست او بگذارد.
سلمان باز پرسید: یا رسول الله آیا چنین روزگاری خواهد رسید؟ فرمود: آری به آن خدایی که جانم در دست او است ای سلمان در این زمان رویبضه تکلم می کنند، پرسید: یا رسول الله پدر و مادرم فدای تو، رویبضه چیست؟ فرمود: چیزی و کسی به سخن در می آید و در امور عامه سخن می گوید که هرگز سخن نمی گفت، در این هنگام است که مردم، دیگر زیاد زنده نمی مانند

ناگهان زمین نعره ای می کشد و هر قومی چنین می پندارد که زمین تنها در ناحیه او نعره کشید بعد تا هر زمانی که خدا بخواهد هم چنان می مانند و سپس واژگونه می شوند و زمین هر چه در دل دارد بیرون می ریزد - و خود آن جناب فرمود: یعنی طلا و نقره را - آن گاه با دست خود به ستون هایی که در آن جا بود اشاره نموده و فرمود مثل این، ولی در آن روز دیگر نه طلایی فائده دارد و نه نقره ای، این است معنای آیه: ﴿فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها﴾؛ علامت هایش بیامد.(۱)
نیز ن.ک: آخرالزمان، خروج سفیانی، خروج دجال، خروج دابه الارض، طلوع خورشید از مغرب، نزول عیسی (علیه السلام).
* * *
اصحاب قائم > یاران حضرت مهدی (علیه السلام)
اصحاب کهف
از رجعت کنندگان و یاران حضرت مهدی (علیه السلام)
در قصه های قرآنی «اصحاب کهف»، نام گروهی از مؤمنان است که از ستم پادشاهی مشرک به غاری پناه بردند و سالیانی دراز به خواب عمیقی فرو رفتند. بر پایه روایات، این پادشاه مشرک «دقیانوس» و محل واقعه «افسوس» دانسته شده است.(۲) داستان این گروه، با اشاراتی کوتاه اما پر مغز، در آیه های نخستین سوره «کهف» یاد شده است. در آن آیات، سخن از یکتاپرستانی است که برای گریز از پرستش خدایان دروغین، به غاری پناه بردند تا از گزند ستمکاران بت پرست برهند. خوابی که آنان را در ربود، به فرمان پروردگار سالیانی به طول انجامید و در این مدت، چنان هیبتی داشتند که کسی را یارای نزدیک شدن و نگریستن به آنان نبود و آنان را بیدار می پنداشتند.
این خفتگان سالیانی چند را (بر پایه آیات قرآنی، ۳۰۹ سال) در همان حال
-----------------
۱- محمد حسین طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۵، ص۶۴۹ - ۵۵۲.
۲- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۴، ص۴۱۱؛ حسن بن ابی الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج۲، ص۳۶۰.

گذراندند. چون به خواست الهی از خواب برخاستند، چنان گمان بردند که فقط روزی یا نصفی از روز را خواب بوده اند. چون یکی از ایشان، برای فراهم آوردن غذا به شهر در آمد، مردم از حال شگفت انگیزشان آگاهی یافتند و بر آن شدند بر در غار آنان، مسجدی به پا
سازند.(۱) در روایات، آنان را گروهی از یاران حضرت مهدی (علیه السلام) دانسته اند که در این بازگشت، از حکومت جهانی عدل و قسط، بهره وافری خواهند برد. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمود:
هنگامی که قائم (صلی الله علیه و آله و سلم) از پشت این خانه ظهور کند، خداوند همراه او ۲۷ تن بر می انگیزد که چهارده تن از قوم موسی (علیه السلام) هستند، و هشت تن از اصحاب کهف و مقداد و جابر انصاری و مؤمن آل فرعون و یوشع بن نون وصی موسی.(۲)
اگر چه اهل سنّت به شدّت با اعتقاد به رجعت مخالفند اما برخی از مفسران آن ها به زنده شدن اصحاب کهف در دوران ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) اشاره کرده اند.(۳)
نیز ن.ک: رجعت، رجعت کنندگان، یاران مهدی (علیه السلام)، ظهور.
* * *
اقامت گاه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در عصر ظهور > مسجد سهله
القاب حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
القاب، جمع لقب است و لقب، نام دوّم انسان است که با آن خوانده می شود و در آن، مراعات معنا، لازم است به خلاف نام اول که شاید بدون مراعات معنا باشد؛ مانند امیرالمؤمنین که لقب علی (علیه السلام) است.
استفاده از لقب، گاهی برای مدح و
-----------------
۱- ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۳۵۴.
۲- «اِذَا ظَهَرَ القائمُ مِنْ ظَهْرِ هَذا البَیْتِ بَعَثَ اللهُ مَعَهُ سَبْعَهً وَعِشْرینَ رَجُلاً مِنْهُم اَرْبَعَهَ عَشَرَ رَجُلاً مِنْ قَومِ مُوسی و اَصْحابُ الکَهْفِ ثَمانِیَهٌ وَالمِقدادُ وَجابِرُ الاَنْصارِیُّ وَمُؤمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ وَ یُوشَعُ بْنُ نُونٍ وَصیُّ مُوسی»، ر.ک: طبری، دلائل الامامه، ص۲۴۸؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۲۶۶.
۳- محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القران، ج۱۰، ص۳۹۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۴، ص۲۱۵؛ متقی هندی، البرهان، ص۱۵۰، ح۱۵.

ستایش و گاهی برای طعن و ناسزاگویی است.(۱)
حضرت مهدی (علیه السلام) به ادله ای چند، از پیشوایانی است که دارای القاب فراوانی است. برخی از این لقب ها، بیانگر فضیلت های بی پایان آن امام و برخی دیگر پوششی است برای حفظ جان آن حضرت. بسیاری از این القاب توسط معصومان پیشین (علیهم السلام) بر آن حضرت اطلاق شده و برخی، بر زبان یاران و اصحاب ایشان جاری شده است.
در هر حال توجه به القاب آن حضرت و معانی آن، یکی از اموری است که می تواند معرفت وشناخت ما را به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) افزایش دهد. برخی از دانشمندان شیعه در شماره این القاب گاهی افزون بر ده ها لقب نام برده اند.(۲) برخی از القاب آن حضرت بدین قرارند:
بَقیهُ الله، حجّت، خلف صالح، سید، شرید، صاحب، صاحب الدار، صاحب الزمان، طرید، غریم، غلام، فرید، قائم، مضطر، منتظر، منصور، مهدی، وحید، ولی الله، و....
نیز ن.ک: بَقیهُ الله، حجّت، شرید، صاحب الدار، صاحب الزمان، طرید، غریم، غلام، فرید، قائم، مضطر، منتظر، منصور، مهدی.
* * *
امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
امامت، به معنای پیشوایی، پیشروی، و رهبری است. امام نیز به معنای پیشوا، پیشرو، مقتدا،(۳) قیّم، مصلح، الگو، راه اصلی و راهنما است. کسی یا چیزی که از آن پیروی شود، انسان باشد یا کتاب یا چیزی دیگر، به حق باشد یا بر باطل، امام است.(۴)
ریشه این واژه «ا م م» و به معنای قصد یا قصد با توجه خاص است. این معنا در همه مشتقات آن محفوظ است. امام نیز کسی است که همواره مقصود و هدف حرکت و تلاش
-----------------
۱- حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱۰، ص۲۱۸.
۲- ر. ک: محدث نوری، نجم الثاقب. البته برای برخی از این القاب، دلیل معتبری ارائه نشده است.
۳- جوهری، صحاح اللغه، ج۵، ص۱۸۶۴؛ ابن فارس، مقاییس اللغه، ج۱، ص ۲۳؛ فراهیدی، العین، ج۱، ص۱۰۶.
۴- راغب اصفهانی، المفردات، ص۲۴.

دیگران قرار گیرد؛ گرچه با اختلاف موارد و قصدکنندگان و جهات و اعتبارات، گوناگون می شود؛ مانند امام جمعه و جماعت، امام هدایت و امام ضلالت. بر این اساس، دیگر معانی این واژه و مشتقات آن، از لوازم معنای ریشه است. واژه امام بر زن و مرد اطلاق می شود و جمع آن «ائمّه» و «ایمّه» است. در اصطلاح کلامی معانی متعددی از این واژه ارائه شده که شایع ترین معنای آن، ریاست عمومی در امور دین و دنیا
است و برخی جانشینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حفظ دین و سیاست دنیا را در تعریف اصطلاحی آن آورده اند.
برخی کامل ترین تعریف را ریاست بالاصاله عمومی در امر دین و دنیا در دار تکلیف می دانند که عموم مردم را به حفظ مصالح دین و دنیایشان ترغیب و از آنچه به حال آنان زیانبار است منع کنند.
طبرسی با ژرف نگری در عبارات لغت دانان کوشیده است دایره معنای امام را گسترده تر تعریف کند. وی به جایگاه امام و پیروی مردم از امام توجه کرده و در این باره نوشته است:
از لفظ امام دو چیز را می توان استفاده کرد:
۱. امام کسی است که به کارها و گفته های وی اقتدا می شود.
۲. امام کسی است که به اداره کردن و برنامه ریزی کار مردم اقدام می ورزد و دارای جایگاهی چون مجازات تجاوزکاران به حقوق دیگران، سرپرستی کار کارگزاران، اقامه حدود الهی، جنگیدن با جنگ افروزان و اختلاف برانگیزان می باشد...
بر پایه معنای نخست، هیچ پیامبری نیست، مگر آن که امام بوده است؛ اما بر اساس معنای دوم، هر پیامبری لازم نیست امام باشد؛ زیرا امکان دارد پیامبری از ناحیه خدای متعال ماموریت مجازات جنایت کاران و جنگیدن با دشمنان و دفاع از دین و مبارزه با کافران را نداشته باشد.(۱)
از این عبارت مرحوم طبرسی و برداشت وی از لفظ امام به دست می آید که نوع ماموریت و جایگاه امام به دلیل آن که مردم لازم است از افعالش و گفتارش پیروی کنند، با نوع مأموریت نبی و رسول متفاوت است؛ زیرا لازمه اقتدا به امام، اطاعت از
-----------------
۱- طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۱.

فرامین او در به اجرا در آوردن دستور العمل های اجرایی است. با این تعریف، امام به کسی گفته می شود که رهبری جامعه ای کوچک یا بزرگ را بر عهده دارد و به اداره امور زندگی آن ها می پردازد و مردم از اقدامات و دستورالعمل های وی پیروی می کنند.
امروزه در حوزه علم کلام، امام و امامت، دارای بار معنایی خاصی است که تفسیرهای گوناگونی ازآن ارائه شده است. متکلمان اسلامی - شیعه و اهل سنت - امام و به دنبال آن، خلیفه را درباره کسی به کار می برند که از ناحیه پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) نیابت و ریاست یافته است؛ تا امور دینی و دنیوی مردم را بر عهده گیرد و دین و دنیای آنان را سامان داده، آباد سازد؛ از این رو بر مردم است تا از دستورات وی پیروی کنند.
قاضی ایجی (م۷۵۶ق) ازمتکلمان نامور اهل سنت در المواقف، امامت را عبارت از «ریاست عمومی در امور دین و دنیای مردم» دانسته است.(۱) و همو نوشته است:
امامت، جانشینی رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در برپایی(امور) دین است؛ به گونه ای که بر همه امت اسلامی پیروی از او واجب می باشد.»(۲)
ابن خلدون (م۸۰۸ ق) دیگر چهره معروف دانشمندان اهل سنت، امامت را این گونه تفسیر کرده است:
امامت، جانشینی از صاحب شریعت در حفظ دین و سیاست گذاری و اداره امور دنیایی مردم است.(۳)
سعدالدین تفتازانی(م۷۹۲ ق) در شرح المقاصد نوشته است:
امامت، ریاست عمومی در امور دین و دنیای مردم به هدف خلافت از ناحیه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است.(۴)
سید شریف جرجانی (م۸۱۶ ق) در شرح المواقف نوشته است:
امامت، جانشینی رسول گرامی در برپایی دین و حفظ اسلام است؛ به گونه ای که بر همه امت اسلامی پیروی از امام واجب است. و خلیفه، امام نامیده می شود.(۵)
بنابراین، امامت، به معنای ریاست
-----------------
۱- المواقف، ص۳۴۵.
۲- المواقف، ص۳۴۵.
۳- ابن خلدون، مقدمه، ص۱۹۱.
۴- شرح المقاصد، ج۳، ص۴۶۹.
۵- شرح المواقف، ج۸، ص۳۷۶.

عمومی فردی خاص بر امور دین و دنیای مردم در دنیا بالاصاله یا به جانشینی از پیامبر است؛ زیرا امامت، دارای شأن هایی همچون رهبری سیاسی و زعامت اجتماعی و مرجعیت دینی و تبیین و تفسیر وحی و ولایت باطنی و معنوی است که از این جهت، امام حجت خدا در زمان، ولی الله، انسان کاملِ حامل معنویت کلی انسانیت و قطب است. چون امامت دارای جایگاه والایی است، شیعه آن را همانند نبوت به نصّ و امر الهی و از اصول دین (مذهب) می داند؛ در حالی که در دیدگاه اهل سنت، از فروع دین شمرده شده و از این جهت، از افعال مکلفان به شمار می آید.(۱)
شیعه، بر این باور است که پیامبران چون از جهت عمر و امکانات محدودند، برای محقق ساختن اهداف خود به امر الهی، جانشین خود را به مردم معرفی و مردم را به اطاعت از آنان سفارش می کنند. بر این اساس اگر پیامبر خلیفه و امام معرفی نکند، رسالتش را به انجام نرسانده است.(۲)
دیگر آن که، وجود امام در هر عصر و زمان و در هر جامعه ای برای هدایت انسان ها به سوی کمال و برقراری نظم در جامعه ضرورت دارد. خداوند در این باره فرمود:
﴿انَّما انتَ مُنذِرٌ ولِکلّ قَومٍ هاد﴾؛(۳)
همانا تو انذاردهنده ای و برای هر قومی هدایت گری است.
روایات تفسیری این آیه نیز این حقیقت را تأیید می کند که امامی زنده تا روز قیامت میان انسان ها حضور دارد. همچنین براساس روایاتی درباره سوره قدر، در شب قدر هر سال تا روز قیامت، فرشتگان بر امام آن زمان نازل می شوند و این سوره دلیل روشنی بر وجود امام در همه زمانها است.
افزون بر آیات، از روایات فراوانی نیز استفاده می شود که زمین، هیچ گاه از حجت الهی تهی نخواهد بود و هرگاه از حجت الهی تهی باشد، اهلش را فرو خواهد بُرد؛ به گونه ای که حتی اگر دو نفر بر روی
-----------------
۱- جمعی از نویسندگان، دائره المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص۲۲۰.
۲- مائده (۵): ۶۷.
۳- رعد (۱۳): ۷.

زمین زندگی کنند، یکی از آنان حجت و امام خواهد بود.(۱)
روایات فراوانی در دست است که امامت در ادامه پیامبری اسلام در دوازده نفر معین شد که آخرین آن ها حضرت مهدی (علیه السلام) است. نه فقط پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) که برخی از دانشوران اهل سنّت، در روایاتی چند به این حقیقت بزرگ اشاره کرده اند.(۲)
سال ها پیش از آن که نهم ربیع الاول سال۲۶۰ق فرا رسد، پیشوایان معصوم (علیهم السلام) و به ویژه واپسین فرستاده خداوند سبحانه و تعالی، پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) امامت آخرین حجّت الهی، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را نوید داده بودند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
پیشوایان پس از من، دوازده نفرند؛ نخستین ایشان، علی بن ابی طالب، و آخرین آن ها قائم است. آن ها جانشینان و اوصیای و اولیای من و حجت های خداوند سبحانه و تعالی پس از من، بر امت من هستند. اقرار کننده به آن ها مؤمن، و انکار کننده ایشان، کافر است.(۳)
پیشوایان معصوم (علیهم السلام) نیز به پیروی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) همواره به سلسله امامان دوازدهگانه اشاره کرده اند؛ به روشنی از دوازدهمین ایشان یاد نموده، شیعیان را از افتادن در دام انحراف و مدعیان، برحذر داشته اند.
آن گاه که از حضرت علی (علیه السلام) در باره معنای روایت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که فرموده بود: «إِنِّی مُخَلِّفٌ فِیکمُ الثَّقَلَیْنِ کتَابَ الله وَ عِتْرَتِی»؛ «همانا من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم کتاب خداوند و عترتم را.» پرسیده شد: «عترت» چه کسانی هستند؟ فرمود:
من و حسن و حسین و پیشوایان نه گانه از فرزندان حسین. نهمین آن ها مهدی آن ها است. هرگز از کتاب خدا جدا نمی شوند و کتاب خدا نیز از آن ها جدا نمی شود. تا آن
-----------------
۱- جمعی از نویسندگان، دائره المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص۲۲۵.
۲- ر.ک: لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، الفصل الاوّل فیما یدّل علی انّ الائمه اثنا عشر...
۳- «الْأَئِمَّهُ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ فَهُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیَائِی وَ أَوْلِیَائِی وَحُجَجُ الله عَلَی أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکرُ لَهُمْ کافِرٌ»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۷۹.

که کنار حوض پیامبر، بر او بازگردند.(۱)
افزون بر روایت های یاد شده که از مهم ترین دلیل ها بر امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است، دیگر پیشوایان معصوم (علیهم السلام) نیز سخنان ارزشمندی در این باره فرموده اند. که برخی بدین قرار است:
امام حسن (علیه السلام)، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را نهمین فرزند برادر خود حسین و پسر سرور کنیزان دانسته است.(۲)
امام حسین (علیه السلام) در اشاره به امامت نهمین پیشوای هدایتگر از نسل خود، از وی با «قائم به حق» یاد کرده است.(۳)
امام سجّاد (علیه السلام) نیز به امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اشاره کرده، آن حضرت را دوازدهمین جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و پیشوایان پس از او دانسته است. (۴)
امام باقر (علیه السلام) حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را نهمین پیشوای پس از حسین بن علی (علیهما السلام) و قائم آن ها خوانده است.(۵)
ششمین پیشوای شیعیان، به روشنی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را دوازدهمین از پیشوایان هدایت پس از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ذکر کرده است.(۶)
هفتمین امام معصوم نیز آن حضرت را پنجمین از فرزندان خود دانسته، فرمود: «برای او غیبتی است که مدتش طولانی خواهد شد.» (۷)
امام رضا (علیه السلام) پس از اشاره به دوران غیبت و سختی های آن، سبب آن سختی ها را پنهان بودن پیشوای ایشان ذکر کرده است. (۸)
امام جواد (علیه السلام) نیز درباره آن حضرت، وی را سومین از فرزندان خود دانسته است.(۹)
-----------------
۱- «أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ وَ الْأَئِمَّهُ التِّسْعَهُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِیُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ لَا یُفَارِقُونَ کتَابَ الله وَ لَا یُفَارِقُهُمْ حَتَّی یَرِدُوا عَلَی رَسُولِ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) حَوْضَهُ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۴۰.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۱۵.
۳- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۱۷.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۱۹.
۵- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۳۳، ح۱۵.
۶- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۴۲.
۷- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۶۱.
۸- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۱، ص۲۷۳.
۹- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۷۷.

امام هادی (علیه السلام)، جدّ بزرگوار آن حضرت نیز به پیشوایی آن حضرت پس از فرزند خود امام عسکری (علیه السلام) تأکید کرده است.(۱)
و سرانجام این تلاش پیوسته، به دست یازدهمین پیشوای معصوم (علیه السلام) به اوج خود رسید که در آن، آخرین ذخیره الهی به نیکوترین صورت ممکن، معرفی شده است؛ آن جا که از آن حضرت در باره درستی یا چگونگی این خبر که به نقل از پدران بزرگوارش رسیده است، پرسیدند که: «زمین، هیچ گاه از حجت خدا بر خلقش خالی نیست. هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است.»(۲) آن حضرت فرمود: «این مطلب حق است؛ آن گونه که روز، حق است.» (۳) سپس از آن حضرت سؤال شد: «ای پسر پیامبر! حجت و امام پس از شما کیست؟» فرمود: «فرزندم محمّد. او امام و حجّت پس از من است. هر کس بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است.» (۴)
تا این که با شهادت یازدهمین پیشوای شیعیان در هشتم ربیع الاول سال۲۶۰ ق،(۵) در حالی که بیش از پنج بهار(۶) از عمر آخرین ذخیره الهی سپری نشده بود، فصل بهره مندی مستقیم انسان ها از امام ظاهر به پایان رسید و در پی آن، دورانی بسیار مهّم در زندگی پیروان اهل بیت (علیهم السلام) پیش آمد. این دوران، همزمان با دو رخداد مهم آغاز شد: رسیدن آخرین حجّت الهی به مقام امامت و دیگر؛ قرار گرفتن آن حضرت در پرده پنهان زیستی.
اگر چه برگزیدگانی از شیعه برای این مرحله آمادگی کامل داشتند، می بایست هر دو رخداد (امامت و غیبت)، برای عموم شیعیان به اثبات
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲،ص۳۸۳.
۲- «أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّهِ الله عَلَی خَلْقِهِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیَّه»، همان، ص۴۰۹، ح۹.
۳- «إِنَّ هَذَا حَقٌّ کمَا أَنَّ النَّهَارَ حَقٌّ»، همان.
۴- «ابْنِی محمد وَ هُوَ الامامُ وَ الْحُجَّهُ بَعْدِی مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْهُ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیَّه»، همان.
۵- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۰۳.
۶- شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۳۹.

برسد؛ چرا که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نخستین روز امامت را در حالی آغاز کرد که جز افرادی اندک که پیش از آن، در دوره امام عسکری (علیه السلام) آن حضرت را دیده بودند(۱)، کسی او را ندیده بود. تا این که روزِ در گذشتِ امام یازدهم و نخستین روز امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، فرا رسید و آن حضرت، ناگزیر میان مردم آمده، بر پیکر پدر نماز گزارد.
این رخداد، به گونه هایی چند روایت شده است. در یک روایت، شیخ صدوق، آن را به صورت مفصل از زبان ابوالادیان، یکی از خدمتکاران خانه و متصدی امور نامه های امام عسکری (علیه السلام) گزارش کرده است.(۲)
در این رخداد، آنچه برای مردم، از همه شگفت آورتر بود، این که با کودکی پنج ساله روبه رو بودند که می گفت جانشین امام عسکری (علیه السلام) است. البته پیش از آن، با هدایت های پیوسته پیامبر و امامان نور (علیهم السلام) شیعه به این نکته باور پیدا کرده بود که خداوند سبحانه و تعالی، از طریق آخرین پیامبر خود، مقام امامت و ولایت را به سبب قابلیت های ذاتی به افرادی خاص عطا فرموده و فقط از طرف او است که برای جامعه امام نصب می شود. نیز این که این قابلیت، هیچ ارتباطی به کمی یا زیادی سن ندارد. جالب این که این گونه پیشوایی، پیش از آن، هم بین امامان (علیهم السلام) و هم در زنجیره پیامبران (علیهم السلام) دارای سابقه بود. یکی از دانشوران معاصر، امامت در سنین کم را پدیده ای واقعی دانسته، چنین استدلال کرده است:
... امامی که در کودکی به پیشوایی روحی و فکری مردم رسیده، و مسلمانان - حتی در کشاکش آن همه موج ویرانگر - باز خویشتنِ خویش را به پیروی و دوستی او گماشتند، به طور مسلّم باید از دانش و آگاهی و گستردگی دید و دانا بودن به فقه و تفسیر و عقاید، بهره ای آشکار و چشمگیر داشته باشد؛ چون در غیر این صورت، نمی توانست مردم را به پیروی از خویش وادارد....
به فرض مُحال که مردم نتوانستند
-----------------
۱- ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۸۴ و ۴۵۷.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۷۵، باب۴۳، ح۲۵. همچنین ر.ک: نیلی نجفی، منتخب الانوار المضیئه، ص۱۵۷؛ قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح، ج۳، ص۱۱۰۱.

حقیقت و واقعیت امر را دریابند، دستگاه خلافت و نیروی حاکم که آن همه دشمنی علنی با امام داشته، چرا بر نخاسته و پرده از رخسار حقیقت نینداخته است؟
اگر امام خردسال، از دانش و سطح تفکر عالی برخوردار نبود، خلفای معاصر، خیلی خوب می توانستند جنجال به پا کنند؛ امّا سکوت آن ها و سکوت تاریخ، گواه است که امامت در سنین کم، پدیده ای حقیقی بوده است، نه ساختگی.(۱)
البته پیش از آن که در مسیر هدایت جامعه، نوبت به پیشوایی جانشینان آخرین فرستاده الهی برسد، خداوند سبحانه و تعالی، پیامبرانی را در کودکی به مقام نبوّت مفتخر ساخته بود. از میان پیامبران اولوالعزم، یگانه پیامبری که از هنگام ولادت، به نبوّت خویش به طور آشکار تصریح کرده، حضرت عیسی بن مریم (علیها السلام) است.
خداوند سبحانه و تعالی در آیات قرآن، در بخشی از داستان حضرت مسیح (علیه السلام) از زبان پیامبر خود در پاسخ منکران چنین می فرماید:
﴿قَالَ اِنّی عبد الله آتَانِی الکتابَ وَجَعَلَنِی نَبیّاً﴾؛(۲)
[کودک] گفت: من بنده خدا هستم، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است.
یزید کناسی از امام باقر (علیه السلام) پرسید: «آیا عیسی بن مریم (علیهما السلام) هنگامی که در گهواره سخن گفت، حجّت خدا بر اهل زمان خود بود؟» حضرت فرمود:
او آن زمان پیغمبر و حجت غیر مرسل خدا بود [= در آن زمان، به تبلیغ و دعوت مأمور نبود]. مگر نمی شنوی گفته خود او را که می گوید: «من بنده خدایم. خدا به من کتاب داده و پیغمبر ساخته و هر جا باشم، پر برکتم قرار داده و تا زنده باشم، مرا به نماز و زکات سفارش کرده است.
عرض کردم: «در آن زمان و در همان حالی که درگهواره بود، حجّت خدا بود بر زکریا؟»
فرمود:
...چون عیسی هفت ساله شد و خدای سبحانه و تعالی به او وحی فرستاد، از نبوت و رسالت خود سخن گفت و بر یحیی و همه مردم حجّت شد....(۳)
-----------------
۱- سیّد محمد باقر صدر، جست و جو و گفت و گو پیرامون امام مهدی (علیه السلام)، ص۴۷-۴۸.
۲- مریم (۱۹): ۳۰.
۳- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، باب حالات الأئمه (علیهم السلام) فی السّن.

حضرت یحیی (علیه السلام) یکی دیگر از پیامبرانی است که در کودکی به مقام نبوّت رسید. خداوند سبحانه و تعالی در این باره خطاب به وی فرمود:
﴿یا یَحْیی خُذِ الکتابَ بِقُوَهٍ وَآتَیْناهُ الحُکمَ صَبِیّاً﴾؛(۱)
ای یحیی! کتاب خدا را به جدّ و جهد بگیر. ما از کودکی به وی حکم [نبوّت] دادیم.
یکی از مفسران اهل سنّت، حکمی را که خداوند سبحانه و تعالی به حضرت یحیی (علیه السلام) داد، همان نبوّت دانسته، بر این باور است که خداوند سبحانه و تعالی، عقل او را در سنین کودکی محکم و کامل کرد و به او وحی فرستاد.(۲)
در یکی از تفسیرهای معاصر، پس از آیه پیشین چنین آمده است:
درست است که دوران شکوفایی عقل انسان به صورت معمول حد و مرز خاصی دارد؛ ولی می دانیم همیشه در انسان ها افرادی استثنایی وجود داشته اند. چه مانعی دارد که خداوند سبحانه و تعالی این دوران را برای بعضی از بندگانش به خاطر مصالحی فشرده تر کند و در سال های کمتری چکیده نماید؟ همان گونه که برای سخن گفتن، به صورت معمول گذشتن یکی دو سال از تولد لازم است؛ در حالی که می دانیم حضرت عیسی (علیه السلام) در همان روزهای نخست زبان به سخن گشود؛ آن هم سخنی پر محتوا که طبق روال عادی در شأن انسان های بزرگسال بود.(۳)
این تفسیر، در ادامه، این آیه را دلیل روشنی بر درست بودن امامت برخی امامان (علیهم السلام) در خردسالی دانسته است.
بنابراین، همان گونه که خداوند سبحانه و تعالی، مقام نبوّت را به کودک خردسالی داد، می تواند مقام امامت را نیز با تمام ویژگی های لازم، به کودکی عطا فرماید.
همان گونه که پیش از این نیز یاد شد، روایت های فراوان و شواهد تاریخی، گویای آن است که پیش از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دو امام (امام جواد و امام هادی (علیهما السلام)) نیز پیش از سن بلوغ
-----------------
۱- مریم (۱۹): ۱۲.
۲- فخر رازی، تفسیر فخر رازی، ج۱۱، ص۱۹۲.
۳- ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۲۷.

جسمانی به امامت رسیدند. این، خود ایجاد آمادگی برای پذیرش امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، در کودکی بود. در میان امامان دوازدهگانه، نخستین پیشوایی که در سن کودکی به امامت رسید، جواد الائمه (علیه السلام) بود. حضرت امام محمد تقی (علیه السلام) نهمین پیشوای شیعیان و یگانه فرزند حضرت رضا (علیه السلام)، در روز دهم رجب سال ۱۹۵ق در مدینه چشم به جهان گشود. آن حضرت، در هفت سالگی به مقام امامت رسید.(۱) از آن جا که این مسأله در دوران امامت بی سابقه بود، در ابتدا برخی بدان اعتراض کردند؛ ولی رفته رفته با هدایت های امام رضا (علیه السلام) و کرامت هایی از خود آن حضرت، دل شیعیان آرام گرفت.
معمّر بن خلاّد گوید: از امام رضا (علیه السلام) شنیدم مطلبی درباره امر امامت بیان کرد و سپس فرمود:
«به این موضوع چه احتیاجی دارید؟ این ابوجعفر است که او را به جای خود نشانده و قائم مقام خود ساخته ام»
و فرمود: «ما خاندانی هستیم که خردسالانمان مو به مو از بزرگسالان مان ارث می برند.» (۲)
این روایت، بیانگر آن است که مقام امامت، به کمی و یا زیادی سن ربطی ندارد.
ابوبصیر گوید: خدمت امام صادق (علیه السلام) رسیدم، در حالی که کودک نابالغی عصاکش من بود. حضرت به من فرمود:
چگونه خواهید بود زمانی که حجت بر شما هم سال این کودک باشد؟»(۳) یا فرمود: «همسال این کودک بر شما ولایت داشته باشد.(۴)
صفوان بن یحیی گوید: به امام
-----------------
۱- شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۷۳.
۲- «مَا حَاجَتُکمْ إِلَی ذَلِک هَذَا أَبُو جَعْفَرٍ قَدْ أَجْلَسْتُهُ مَجْلِسِی وَ صَیَّرْتُهُ مَکانِی وَ قَالَ إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ یَتَوَارَثُ أَصَاغِرُنَا عَنْ أَکابِرِنَا الْقُذَّهَ بِالْقُذَّه»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۰، ح۲.
۳- به نظر می رسد مقصود آن حضرت، امام جواد (علیه السلام) بوده است. اگر چه می تواند اشاره به امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز باشد.
۴- «کیْفَ أَنْتُمْ إِذَا احْتَجَّ عَلَیْکمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ؟، أَوْ قَالَ: سَیَلِی عَلَیْکمْ بِمِثْلِ سِنِّهِ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، (حالات الأئمه (علیهم السلام) فی السن، ح۴).

رضا (علیه السلام) گفتم: پیش از آن که خدا ابوجعفر را به شما ببخشد، درباره جانشینتان از شما می پرسیدیم و شما می فرمودید: «خدا به من پسری عنایت می کند.» اکنون او را به شما عنایت کرد و چشم ما را روشن نمود. اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی پدید آید به که بگرویم؟» حضرت با دست به ابو جعفر که برابرش ایستاده بود، اشاره فرمود. عرض کردم: «قربانت شوم! این پسر، سه ساله است.» فرمود:
چه مانعی دارد؟ عیسی سه ساله [کمتر] بود که به حجّت قیام کرد.(۱)
اگر چه برخی برابر این اراده از خود واکنش های نامناسبی نشان دادند، کم نبودند انسان های وارسته ای که برابر این خواست الهی، در کمال تواضع سر فروتنی و پذیرش فرود آورده، با خشنودی کامل آن را پذیرفتند. از جمله ایشان، علی بن جعفر بن محمد، عموی امام رضا (علیه السلام) "بود که در کهولت سن، برابر امام جواد (علیه السلام) در نهایت فروتنی بر پیروی از ایشان تأکید می کرد.(۲)
از این جا بود که پیروان راستین اهل بیت (علیهم السلام) با این باور که مقام امامت امری فراتر از محاسبات ظاهری است در امامت امام هادی (علیه السلام)، با اطمینان بیشتری آن را پذیرفتند. چرا که ایشان نیز در سنّ هشت سالگی به امامت رسید.(۳)
از آن جا که شرایط امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دیگرگون بود، تردیدهایی در ذهن شیعه پدید آورده، کار امام حسن عسکری (علیه السلام) را مشکل ساخت. آن حضرت، نه فقط در سن کمتر از دیگر امامان به امامت رسید، بلکه ولادتش نیز به خاطر مصالحی پنهانی بود و تا زمان امامت، جز اندکی، جمال دل آرای او را ندیده بودند. البته حافظه شیعه، آموزه های پیشوایان معصوم (علیهم السلام) پیشین را که با اقداماتی مناسب، برای این امر زمینه سازی کرده بودند(۴)، هرگز
-----------------
۱- «وَ مَا یَضُرُّهُ مِنْ ذَلِک فَقَدْ قَامَ عِیسَی (علیه السلام) بِالْحُجَّهِ وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثِ سِنِینَ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، (باب الاشاره والنّص علی ابی جعفرالثانی ).
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۲۲، ح۱۲.
۳- ر.ک: شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۷.
۴- ابن ابی زینب نعمانی، الغیبه، ص۳۲۲، ح۱.

فراموش نکرده بود.
شایان ذکر است که افزون بر پیامبران و پیشوایان معصوم (علیهم السلام) که به تأیید الهی دارای ویژگی های خاصی هستند، بین انسان های معمولی نیز کسانی یافت می شوند که دارای نبوغ خاصی هستند که آن ها را از دیگران متمایز می کند. یکی از پژوهشگران معاصر، پس از بیان آیات و روایات، کودکان نابغه ای را مؤید رخداد فوق یاد کرده، افرادی چون ابو علی سینا، فاضل هندی، توماس یونگ، را فقط نمونه ای از این گونه انسان ها دانسته است.(۱)
برآیند سخن آن که: امامت مانند نبوّت، موهبتی الهی است که خدای متعال به بندگان برگزیده و شایسته خود بخشیده است و در این بخشش سن و سال، دخالتی ندارد؛ از این رو امر پیشوایی در کودکی، نه فقط امری بعید نیست که در طول تاریخ میان پیامبران الهی (علیهم السلام) سابقه ای دیرینه دارد. و کسانی که برای خرده گیری بر پیروان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) این مطلب را دستاویز خود قرار داده اند، در بیان پیامبریِ برخی پیامبران و نبوغ برخی بزرگان دین و دانش هیچ تردیدی به خود راه نداده اند.
* * *
امامت و مهدویّت
کتابی فارسی در معارف مهدوی
این اثر که نوشته آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی،(۲) از مراجع تقلید معاصر شیعه است، مجموعه ای از مقاله ها و رساله های علمی - تحقیقی است که در مناسبت ها و
-----------------
۱- ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص۱۲۳و ۱۲۴.
۲- وی، نوزدهم ماه جمادی الاول۱۳۳۷ق در گلپایگان دیده به جهان گشود. مراحل تحصیلی خود را در گلپایگان، قم و نجف سپری کرد و از خرمن علمی اساتیدی چون آیات عظام: خوانساری، حجّت، صدر، بروجردی، گلپایگانی در قم، سید جمال الدین گلپایگانی، شیخ محمد علی کاظمی و شیخ محمد کاظم شیرازی در نجف اشرف و پدر بزرگوارش در گلپایگان خوشه چید. حدود ۸۰ اثر ارزشمند نوشته که قسمتی از آن ها را به بحث در باره حضرت بقیه الله (علیه السلام) اختصاص داده است. (جمعی از نویسندگان، مشعل جاوید، ص۱۸۵)

فرصت های گوناگون درباره «ولایت و امامت عامه و خاصه» به ویژه امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، نوشته شده و پیش از آن، به صورت کتاب های جداگانه ای به چاپ رسیده بود.
نویسنده، با بهره گیری از آیات، روایات، منابع تاریخی و کلامی، موضوع امامت و مهدویت را به صورت مستدل و تحقیقی بررسی کرده است. وی در این مقاله ها که به طور عمده رویکرد کلامی دارند، به پاسخگویی برخی شبهه ها پرداخته که در این حوزه پدید آمده است و سعی کرده است با دلیل های عقلی و نقلی، زوایای بحث ها را کنکاش کند.
این مجموعه، پس از تنظیم در سال۱۳۸۰ ش، در دو جلد به چاپ رسیده است. جلد نخست، درباره مباحث بنیادین امامت و جلد دوم، ویژه مباحث مهدویّت است.
عناوین مطالب جلد نخست این کتاب بدین قرار است:
۱. ولایت تکوینی و ولایت تشریعی: در این مقاله، به بحث هایی چون توحید و پرهیز از شرک و غلوّ، ولایت تکوینی، ولایت تشریعی، و... پرداخته شده است.
۲. تجلی توحید در نظام امامت: در این مقاله، به بحث درباره تجلی توحید در رسالت های پیامبران، در اسلام، در نظام امامت و در امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پرداخته شده است.
۳. پیرامون معرفت امام: در این
مقاله، به موضوعاتی که به شناخت و معرفت امام مربوط است، توجه شده و به مناسبت، به بحث هایی چون نیاز جامعه به مرکز و مدیر و وجوب اطاعت امام نیز پرداخته شده است.
۴. نظام امامت و رهبری: در این بخش، به بررسی معنای امام و در پی آن، انواع حکومت ها اشاره شده است.
۵. فروغ ولایت: در این بخش، به بررسی دعای ندبه - چه از دیدگاه سند و چه از دیدگاه محتوا - توجه شده و در پایان نیز به برخی پرسش ها در باره این دعای شریف، پاسخ داده شده است.
۶. انتظار، عامل مقاومت و حرکت: در این مقاله که بخش پایانی جلد نخست به شمار می آید به موضوعات مربوط به بحث انتظار پرداخته شده است.
عنوان نوشته های جلد دوم چنین است:
۱. وابستگی جهان به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)؛

۲. عقید، نجات بخش؛
۳. اصالت مهدویّت؛
در این مقاله، اصالت های عقیده مهدویّت را از ده جهت بحث و بررسی کرده که برخی از این قرار است:
- معقول بودن امکان آن؛
- اتکا بر مبانی معقول و منطقی؛
- موافقت با فطرت و سنن عالم خلقت؛
- قبول امت ها و مبتنی بودن آن، بر بشارت های پیامبران و ادیان آسمانی؛
- ابتنای آن بر آیات قرآن کریم؛
- ابتنای بر احادیث معتبر و متواتر؛
- اتفاق مسلمانان و اجماع شیعه و اهل سنت؛
- معجزه ها و کرامت ها؛
- ابتنای آن بر توحید و یکتا پرستی؛
- نقش آن در عمل و برقراری عدالت و به ثمر رساندن انقلاب اسلام.
۴. معرفت حجت خدا: در این نوشتار، به صورت عمده، به بحث درباره دعای اللهم عرفنی نفسک... پرداخته شده است.
۵. نوید امن و امان: در این مقاله، به بشارت های قرآن مجید و نیز احادیث به ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اشاره شده است.
۶. پاسخ به ده پرسش: در بخش پایانی این مجموعه، ضمن پرسش و پاسخ به مباحثی چون استمرار نظام امامت، چگونگی تسخیر جهان با یاران معدود، چگونگی پیروزی امام زمان (علیه السلام) بر جنگ افزارهای ویرانگر، مکان آن حضرت در دوران غیبت کبرا و موضوعاتی دیگر، آن ها را نقد و بررسی کرده و سعی نموده با استفاده از آیات و روایات و دانش های نو و استدلال های عقلانی به پرسش ها پاسخ معقول و منطقی دهد.
* * *
امام حسن عسکری (علیه السلام)
امام حسن عسکری (علیه السلام) فرزند امام علی النقی (علیه السلام)، پدر بزرگوار حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و یازدهمین پیشوای شیعیان است. آن حضرت در ماه ربیع الاول یا ربیع الثانی سال۲۳۱یا ۲۳۲ ق در مدینه، چشم به جهان گشود. مادرش بانویی پارسا و شایسته به نام «حُدَیثه» (علیها السلام)، بود که برخی، از او به نام «سوسن» یاد کرده اند.(۱)
-----------------
۱- ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۰۳.

از آن جا که پیشوای یازدهم به دستور خلیفه عباسی در «سامّرا»، در محله «عسکر» سکونت اجباری داشت، «عسکری» نامیده می شود.(۱) از مشهورترین لقب های آن حضرت، «نقی»، «زکی»، «فاضل»، «امین» وکنیه اش «ابو محمد» است. او ۲۲ ساله بود که پدرش به شهادت رسید. مدّت امامتش شش سال و عمرش ۲۸ سال بود. امام عسکری (علیه السلام) در سال ۲۶۰ ق در حالی که یگانه پسر او در جایگاه آخرین حجّت الهی در سن پنج سالگی قرار داشت، به شهادت رسید و در خانه خود در سامرا، کنار مرقد پدرش به خاک سپرده شد.(۲)
درباره ویژگی های آن حضرت آورده اند: رنگش گندمگون، چشمانش درشت و سیاه، رویش زیبا، قامتش معتدل و اندامش متناسب بود. با آن که جوان بود، بزرگان قریش و دانشمندان زمان خود را تحت تأثیر و نفوذ قرار می داد. دوست و دشمن به برتری او در دانش، بردباری، بخشش، پارسایی، پروای الهی و دیگر مکارم اخلاقی باور داشتند.(۳)
مدت کوتاه عمر امام به سه دوره
-----------------
۱- شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، باب۱۷۶، ص۲۳۰.
۲- شیخ طوسی، التهذیب، ج۶، ص۹۲. ر. ک: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان (علیهم السلام)، ص۶۱۵.
۳- ر. ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، مقدمه.

تقسیم می شود: تا چهار سال و چند ماهگی (و بنا به یک قول تا سیزده سالگی)، در مدینه به سر برد. تا ۲۳ سالگی به اتفاق پدر بزرگوارش در سامرا می زیست و تا ۲۸ سالگی (شش سال و اندی پس از شهادت امام دهم)، در سامرا ولایت بر امور و پیشوایی شیعیان را بر عهده داشت.
روایاتی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت او (علیهم السلام) بر امامت دوازده امام وارد شده و در آن ها، به روشنی، به نام ایشان - از جمله امام حسن بن علی عسکری (علیهما السلام) - اشاره شده است. اضافه بر آنکه در روایاتِ نقل شده از پدر بزرگوارش، به امامت آن حضرت تصریح شده است.
جابر بن عبد الله انصاری، با اشاره به لوحی که در دستان مبارک حضرت زهرا (علیها السلام) مشاهده کرده بود، به امامت و نام امام عسکری (علیه السلام) تصریح کرده است.(۱)
مشهور بین شیعه آن است که امام عسکری (علیه السلام) فرزندی جز امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از خود به یادگار نگذاشت.(۲) آن حضرت، با همه فشارها و پی جویی های پیوسته حکومت عباسی، یک سلسله فعالیت های سیاسی، اجتماعی و علمی، در راستای حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضد اسلامی انجام می داد. گوشه ای از این فعالیتها - که پیوند بیشتری با موضوع مهدویّت دارد، به شرح زیر است:
۱. کوشش علمی در دفاع از اسلام و ردّ شبهات
امام عسکری (علیه السلام) به دلیل شرایط نامساعد و تنگناهای شدید حکومت عباسی، در گسترش دانش بی کران خود در همه جامعه پیروزی چندانی به دست نیاورد؛ اما شاگردانی تربیت کرد که هر کدام در گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان، نقش مؤثر و ارزنده ای داشتند.
شیخ طوسی، شمار شاگردان آن حضرت را افزون بر یک صد نفر ثبت کرده است.(۳) میان آنان چهره ها و شخصیت های برجسته و وارسته ای مانند احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابو هاشم داود بن قاسم جعفری، ابوعمرو عثمان بن سعید عمری، علی بن جعفر و محمد بن حسن صفّار به چشم می خورند.
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، باب۲۸، ح۱.
۲- شیخ مفید، الارشاد، ص۳۴۶.
۳- شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۲۷ به بعد.

۲. گسترش حلقه ارتباطی با شیعیان از طریق نمایندگان
در پی تلاش های فراوان امامان پیشین (علیهم السلام)، در زمان امام عسکری (علیه السلام) تشیّع در مناطق و شهرهای مختلف، گسترده شده و شیعیان در گستره وسیعی زندگی می کردند. گستردگی و پراکندگی مراکز شیعی، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می کرد، تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت و نیز ارتباط آنان را با هم دیگر برقرار سازد و از این رهگذر، آنان را از نظر دینی و سیاسی، رهبری و سازماندهی کند.
این نیاز، از زمان امام نهم (علیه السلام) احساس می شد و چنان که در روش آن حضرت و امام دهم (علیه السلام) آمده، شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، از آن زمان وجود داشته است. این برنامه، زمان امام عسکری (علیه السلام) نیز پی گیری شد. بنا بر یافته ها و شواهد تاریخی، آن حضرت نمایندگانی از میان شخصیت های برجسته شیعه، در مناطق فراوان نصب کرده و با آنان در ارتباط بود و از این راه، شیعیان را در همه مناطق زیر نگاه داشت.
یکی از نمایندگان امام «احمد بن اسحاق بن عبد الله قمی اشعری»، از یاران ویژه امام و از شخصیت های بزرگ شیعی در قم بود. برخی از دانشمندان علم رجال، از او به عنوان رابط بین قمیها و امام و از جمله اصحاب خاصّ آن حضرت یاد کرده اند.(۱) اما دانشمندان دیگر، او را وکیل و نماینده امام دانسته اند.(۲)
در رأس وکیل های امام، «محمد بن عثمان عَمْری» قرار داشت و وکیل های دیگر، به وسیله او با امام در ارتباط بودند. آنان نوعاً اموال و وجوهات جمع آوری شده را به وی تحویل می دادند و او آن ها را به امام (علیه السلام) می رساند.
افزون بر شبکه ارتباطی وکالت، امام از طریق فرستادن پیک، با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می ساخت و مشکلات آنان را برطرف می کرد. امام، گذشته از پیکها، از طریق نامه نگاری نیز با شیعیان ارتباط داشت و آنان را در موقعیت های حساس راهنمایی می کرد. نامه ای که امام به «ابن بابویه» نوشته، نمونه ای از این نامه ها است. امام دو نامه نیز به شیعیان قم و آبه (آوه) نوشته که
-----------------
۱- نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعه، ص۶۶؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۳.
۲- محمد جواد طبسی، حیاه الامام العسکری (علیه السلام)، ص۳۳۳.

متن آن ها در کتاب ها گردآمده است.(۱)
بر اساس روایتی، امام عسکری (علیه السلام) بامداد روز هشتم ربیع الأول سال ۲۶۰ق اندکی پیش از رحلت، نامه های فراوانی به مردم مداین نوشت.
۳. فعالیت های سیاسی سرّی
امام عسکری (علیه السلام) با وجود همه محدودیتها و کنترل های دستگاه خلافت، یک زنجیره فعالیت های سیاسی سرّی را رهبری می کرد که با گزینش شیوه های پنهان کاری، از چشم جاسوسان دربار، به دور می ماند.
برای نمونه، عثمان بن سعید عمری - از نزدیک ترین و صمیمی ترین یاران امام (علیه السلام) - در پوشش روغن فروشی فعالیت می کرد. شیعیان و پیروان آن حضرت، اموال و وجوه خود را به او می رساندند و او آن ها را در ظرف های روغن قرار داده، به حضور امام (علیه السلام) می رساند.(۲)
۴. پشتیبانی مالی از شیعیان
یکی دیگر از موضع گیری های امام عسکری (علیه السلام)، حمایت مالی از شیعیان - به ویژه از یاران خاص و نزدیک آن حضرت - بود. این کار سبب شد آنان زیر فشار مالی، جذب دستگاه حکومت عباسی نشوند.(۳)
۵. آگاهی بخشی سیاسی به چهرهای برجسته شیعه
از دیگر فعالیت های سیاسی امام عسکری (علیه السلام)، تقویت و توجیه سیاسی رجال مهم شیعه، برابر فشارها و سختی های مبارزات سیاسی، برای حمایت از آرمان های بلند تشیّع بود. از آن جا که شخصیت های بزرگ شیعه در فشار بیشتری بودند، امام به تناسب مورد، آنان را راهنمایی می کرد و روحیه آنان را بالا می برد. همچنین می کوشید صبر و آگاهی آنان در برابر فشارها، تنگناها و تنگدستی ها فزونی یابد، تا بتوانند مسؤولیت بزرگ اجتماعی و سیاسی و وظایف دینی خود را به خوبی انجام دهند.
-----------------
۱- حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، ص۴۸۶.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۱۴.
۳- شیخ مفید، الارشاد، ص۳۴۳؛ ابن شهر اشوب، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص۴۳۹؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ص۲۴۲؛ سید محسن امین، اعیان الشیعه، ص۴۰؛ طبرسی، اعلام الوری، ص۳۷۲؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص۵۰۸.

۶. بهره گیری از دانش غیبی برای ارشاد دیگران
امامان معصوم (علیهم السلام)، در پرتو ارتباط با پروردگار جهان، از دانش غیبی برخوردار بودند و در مواردی که اساس حقانیت اسلام یا مصالح بلندمرتبه امت اسلامی، در خطر قرار می گرفت، از این آگاهی به صورت «ابزار هدایت» استفاده می کردند. پیش گویی ها و گزارش های غیبی آنان، بخش مهمّی از زندگی ایشان را در بر می گیرد؛ با مطالعه در زندگی امام عسکری (علیه السلام)، چنین به نظر می رسد که آن حضرت، بیش از امامان دیگر، دانش غیبی خود را آشکار می ساخته است.(۱)
پس از انتقال امام هادی (علیه السلام) به سامّرا، آن حضرت تحت مراقبت و کنترل شدید بود؛ از این رو امکان معرفی فرزندش «امام حسن (علیه السلام)» به عموم شیعیان، در جایگاه امام بعدی وجود نداشت. به طور اصولی این کار، زندگی او را از ناحیه حکومت وقت، در معرض خطر جدّی قرار می داد. به همین سبب کار معرفی امام عسکری (علیه السلام) به شیعیان و گواه گرفتن آنان در این باب، در ماه های پایانی عمر امام هادی (علیه السلام) صورت گرفت؛ به گونه ای که هنگام رحلت آن حضرت، گروهی از شیعیان از امامت امام عسکری (علیه السلام)، آگاهی نداشتند.(۲) امام عسکری (علیه السلام) برای زدودن زنگار شک ها و تردیدها و نیز برای حفظ یاران خود از خطر یا هدایت گمراهان، ناگزیر می شد پرده های حجاب را کنار زده، از آن سوی جهان ظاهر خبر دهد.
۷. معرفی حضرت مهدی (علیه السلام) به عنوان جانشین
یکی از مسؤولیت های بزرگ امام عسکری (علیه السلام)، معرّفی حضرت مهدی (علیه السلام) به جانشینی خود بود. این امر، زمانی سخت تر می شد که آن حضرت می بایست بنا به دلایلی، فرزند خود را در پرده «پنهان زیستی» نگه دارد، تا از گزند بدخواهان در امان بماند. با این حال در موارد فراوانی، به معرفی جانشین خود به افراد مورد اطمینان پرداخته است.
تعابیری که امام یازدهم برای معرفی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به کار برده، بدین قرار است:
-----------------
۱- محمد جواد طبسی، حیاه الامام العسکری (علیه السلام)، ص۱۲۱.
۲- مسعودی، اثبات الوصیه، ص۲۳۴.

- «هذا صاحبکم بعدی...؛(۱) این، بعد از من صاحب شما است...».
- «ان ابنی هو القائم من بعدی... ؛(۲) همانا فرزندم، قائم بعد از من است....»
- «هذا امامکم من بعدی و خلیفتی علیکم... ؛(۳) این پیشوای شما پس از من و جانشین من بر شما است...».
- «ابنی محمد هو الامام الحجه بعدی...؛(۴) فرزندم محمد، همان امام و حجت پس از من است...».
و مواردی از این دست که در کتاب ها بدان اشاره شده است.
۸. آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
از آن جا که پنهان شدن پیشوا و رهبر هر جمعیت، یک حادثه غیر طبیعی و نامأنوس است و باور کردن آن و نیز تحمل مشکلات ناشی از آن، برای مردم دشوار است، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان پیشین (علیهم السلام)، به تدریج مردم را با این موضوع آشنا ساخته، افکار را برای پذیرش آن آماده می کردند.
این تلاش، در عصر امام هادی و عسکری (علیهما السلام)، به صورت جدی تری به چشم می خورد؛ چنان که امام هادی (علیه السلام) بعضی از کارها را به وسیله نمایندگان انجام می داد و خود کمتر با افراد تماس می گرفت. این امر در زمان امام عسکری (علیه السلام)، جلوه بیشتری یافت؛ زیرا با وجود تأکید بر تولد حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، او را فقط به شیعیان خاص و بسیار نزدیک نشان می داد. از سوی دیگر، تماس مستقیم شیعیان با خود آن حضرت نیز روز به روز محدودتر و کمتر می شد؛ به گونه ای که حتی در شهر سامرا از طریق نامه یا به وسیله نمایندگان خویش، به مردم پاسخ می داد. بدین ترتیب، آنان را برای پذیرش اوضاع و شرایط عصر غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام آماده می ساخت. این همان روشی است که امام دوازدهم (علیه السلام) در زمان غیبت صغرا در
-----------------
۱- شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۴۸.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۴، ح۴.
۳- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۳۵، ح۲.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۰۹، ح۹.

پیش گرفت و به تدریج شیعیان را برای دوران غیبت کبرا آماده ساخت.(۱)
حوادث ناگوار پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام) :
سوگمندانه پس از امام عسکری (علیه السلام)، پدیده های ناگواری رخ داد که برخی بدین قرار است:
۱. بازجویی حاکمان ستمگر از خانه آن حضرت، برای دستیابی به حضرت مهدی (علیه السلام) ؛(۲)
۲. برخورد جعفر کذّاب با مادر امام عسکری (علیه السلام) بر سر میراث؛
۳. ترور، حبس، تهدید و اذیّت و آزار شیعیان؛
شیخ مفید، تهدیدات بر ضد شیعه پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام)، را یکی از تلخ ترین فرازهای تاریخ تشیّع یاد کرده است.(۳)
۴. اختلاف و چند دستگی بین شیعیان.
یکی از حادثه های کمرشکن پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام)، تفرقه ای بود که در میان برخی از شیعیان پدید آمد و آن ها را از یکپارچگی خارج کرد. البته این تفرق پیش از آن، از سوی امام عسکری (علیه السلام) پیش بینی شده بود. ابوغانم می گوید: از امام عسکری (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: «در سال ۲۶۰ پیروانم فرقه فرقه می شوند.»
آن گاه در ادامه ابوغانم می گوید:
در آن سال امام عسکری (علیه السلام) رحلت فرمود و پیروان و یارانش متفرق شدند. دسته ای خود را منتسب به جعفر - پسر امام دهم - کردند، گروهی سرگردان شدند، عده ای به شک افتادند، دسته ای در حالت سرگردانی ایستادند و جمعی دیگر به توفیق خدای سبحانه و تعالی بر دین خود ثابت ماندند.(۴)
نیز ن.ک: پدر مهدی و اهل سنت، ولادت مهدی (علیه السلام).
* * *
امام زمان > صاحب الزمان
-----------------
۱- با استفاده از: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان (علیهم السلام)، ص۶۱۵ - ۶۶۲.
۲- ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۰۵؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۴۳.
۳- شیخ مفید، الارشاد، ص۳۲۵؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۰، ص۳۳۴.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۰۸، ح۶.

امام شناسی > مرگ جاهلی
امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) > از ولادت تا ظهور
کتابی در باره امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از ولادت تا ظهور
این کتاب، ترجمه کتاب الامام المهدی من المهد الی الظهور اثر سید محمد کاظم قزوینی(۱) است که به قلم حسین فریدونی انجام شده است.
کتاب، دربردارنده گزارشی مستند درباره زندگی، ویژگی ها، فضیلت ها و راه و رسم حضرت و بررسی نشانه ها و چگونگی حوادث عصر ظهور است که با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان (علیهم السلام) و نیز آثار دانشمندان بزرگ در این زمینه، نگاشته شده است.
نویسنده، موضوعاتی را درباره شخصیت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مورد بحث قرار داده که عبارت است از: شناخت امام مهدی (علیه السلام)، نام و نسب آن حضرت، قرآن و نوید از آن حضرت، نویدها در سخنان یامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، نوید از آن حضرت در روایات امامان (علیهم السلام)، آیا حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جهان را به نور وجودش روشن ساخته است؟ چگونه از دیدگان نهان گشت؟ غیبت کوتاه آن حضرت، سفیران چهارگانه یا چهار نایب خاص، چه کسانی در دوران غیبت صغرا به دیدارش مفتخر شده اند؟ غیبت کبرای او، چه کسانی در غیبت کبرا به دیدارش نایل شده اند؟ چگونه تا کنون زیسته است؟ چه زمانی ظهور خواهد کرد؟ ویژگی های
-----------------
۱- وی در روز۱۲ شوال سال۱۳۴۸ق در شهر مقدس کربلا دیده به جهان گشود. تحصیلات سطح و خارج را نزد اساتید معروف، از جمله آیت الله سید هادی میلانی، آیت الله سید محمد حسین قزوینی، آیت الله شیخ جعفر رشتی و شیخ محمد خطیب و... فرا گرفت. او خطیبی توانا و زبردست بود. آثار فراوانی از وی نشر یافته است که مهم ترین آن ها موسوعه امام صادق (علیه السلام) است که تا کنون هفده جلد آن منتشر شده است. سرانجام وی پس از عمری تلاش، کوشش و فداکاری در ابعاد گوناگون علمی، دینی و اجتماعی، در سیزدهم جمادی الثانی سال ۱۴۱۵ق جهان را بدرود گفت (ر.ک: جمعی از نویسندگان، مشعل جاوید، ص۵۸۹).

حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و نشانه های او، نشانه های ظهور آن حضرت، مدعیان دروغین، چگونه و از کجا ظهور می کند؟ پس از ظهور چگونه حکومت خواهد کرد؟ چگونه دولت ها وقدرت ها برابر او سر فرود خواهند آورد؟ زندگی جامعه در عصر طلایی او، مدت حکومت عادلانه او، چگونه روزگارش به پایان می رسد و...
کتاب، شامل، چندین فهرست است که کار را برای خوانندگان آسان کرده است.
* * *
امامیه
باورمندان به پیشوایی معصومان (علیهم السلام) پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
امامیّه، نام عمومی فرقه هایی است که به امامت علی بن ابیطالب (علیه السلام) و فرزندان او (علیهم السلام) معتقدند.(۱) از دیدگاه آنان، جهان، نمی تواند از امام تهی باشد. آنان، چشم به راه خروج واپسین امام هستند که در آخِرالزمان ظهور می کند و جهان را پس از آن که پر از ستم و بیداد شده است، سرشار از عدل و داد می فرماید.
نیز ن.ک: امامت حضرت مهدی (علیه السلام)، اثنا عشری.
* * *
امدادهای غیبی
کمک های غیرعادی خداوند، اثرگذار در پیروزی حضرت مهدی (علیه السلام) در قیام جهانی
امداد غیبی تعبیری مرکب از دو واژه «امداد» و «غیب» است. ریشه «امداد» کلمه «م د د» است که معنای انبساط و امتداد دارد. «مدّت» نیز که برای زمان مستمر به کار می رود از همین باب است. «امداد» یاری کردن دیگری است، و بیشتر، در موارد دوست داشتنی به کار می رود، بر خلاف «مدّ» که در موارد ناپسند استعمال می شود. امداد، به چیزهای مادی منحصر نیست و در معنویات هم به کار می رود.
«غیب» چیزی است که از انسان پوشیده و مخفی است؛ گرچه به معنای شک نیز به کار رفته است، زیرا شک، به طور معمول در امر مخفی پدید می آید. برخی واژه پژوهان، آن را به معنای پوشیده از چشم گرفته اند.
امدادهای غیبی، به معنای مددهایی است که از غیب سرچشمه
-----------------
۱- شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۷۹.

می گیرد؛ هر چند با عنایت به معنای لغوی واژه مزبور می توان جهان و نظم، حیات و نشاط و همه نعمت های موجود در آن را مدد گرفته از عالم غیب و از مصادیق امدادهای غیبی دانست؛ چنان که قرآن، اموال و فرزندان را از امدادهای خداوند دانسته است؛(۱) ولی این ترکیب در اصطلاح به معنای مددهای غیبی ویژه در زندگی بشر است.
با توجه به این که کمک های ویژه پروردگار با وجود غیر عادی بودن، به اسباب طبیعی مستند است و از
-----------------
۱- اسراء(۱۷): ۶.

سوی دیگر معجزات و کرامات نیز مستند به سبب های طبیعی غیر عادی است، به نظر می رسد مهم ترین ویژگیِ جداکننده معجزات پیغمبران و کرامات اولیا، از امدادهای غیبی این است که با وجود آن که هر دو به اذن خدا و وساطت نیروهای غیبی و اسباب طبیعی غیر عادی انجام می گیرد؛ ولی در معجزه و کرامت، خود شخص نقش اصلی دارد؛ اما در امداد غیبی شخص چنین نقشی ندارد و در حالی که امیدش از همه جا قطع شده است، مدد الهی از او دستگیری می کند.(۱)
اگر چه اساس قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بر امور طبیعی است، به اقتضای عظمت و گستردگی آن قیام جهانی، خداوند سبحانه و تعالی برخی از نیروهای پنهان و فوق طبیعی را در اختیار آن حضرت قرار خواهد داد،تا موجبات پیروزی ایشان، هر چه بهتر فراهم آید. نمونه هایی از امدادهای غیبی چنین است:
۱.یاری الهی
یاری الهی،یکی از نمونه های بارز جانبداری خداوند سبحانه و تعالی از اهل ایمان و جریان حق است. قرآن در این باره می فرماید:
﴿وَ لَیَنْصُرَنَّ الله مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ الله لَقَوِیُّ عَزیزٌ﴾؛(۲)
و به طور قطع، خداوند سبحانه و تعالی به کسی که [دین] او را یاری می کند، یاری می دهد؛ چرا که خدا سخت نیرومند شکست ناپذیر است.»
این یاری، نه فقط پیامبران الهی را در بر می گیرد که در روایات فراوانی آن را یکی از عوامل پیروزی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دانسته اند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «... قائم اهل بیت من، به یاری الهی تأیید می شود.(۳)
۲. فرشتگان
از دیگر نیروهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی که به یاری مؤمنان آمده و می آید، فرشتگان الهی هستند. خداوند سبحانه و تعالی در قرآن مجید، در مواردی چند یاری فرشتگان را بر شمرده است.
-----------------
۱- جمعی از پژوهشگران، دائره المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص،۳۰۰.
۲- حج (۲۲): ۴۰.
۳- «قائِمُ اَهْلِ بَیْتی... یُؤیَّدُ بِنَصرِ الله...»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۷، ح۲.

۲-۱. فرشتگان یاری دهنده حضرت لوط (علیه السلام)
﴿قالَ فَمَا خَطبُکمْ اَیُّهَا المُرْسَلُونَ قَالُوا اِنَّا اُرْسِلْنا اِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ لِنُرْسِلَ عَلَیْهِم حِجارَهً مِنْ طینٍ مُسَوِّمَهً عِنْدَ رَبِک لِلْمُسْرِفینَ﴾؛(۱)
... پس مأموریت شما چیست ای فرستادگان؟ گفتند: ما به سوی قوم مجرمی فرستاده شدیم تا بارانی از سنگ - گل بر آن ها بفرستیم؛ سنگ هایی که از ناحیه پروردگارت برای اسرافکاران نشان شده است.
۲-۲. فرشتگان جنگ بدر
﴿إِذْ تَسْتَغیثُونَ رَبَّکمْ فَاسْتَجابَ لَکمْ أَنّی مُمِدُّکمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِکهِ مُرْدِفینَ﴾؛(۲)
[به خاطر بیاورید] زمانی را [که از شدت ناراحتی در میدان بدر] از پروردگارتان تقاضای کمک می کردید و او تقاضای شما را پذیرفت [او گفت] من شما را به یک هزار از فرشتگان که پشت سر هم فرود می آیند یاری می کنم.
۲-۳. فرشتگان در جنگ احزاب
﴿یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکرُوا نِعْمَهَ الله عَلَیْکمْ إِذْ جاءَتْکمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحًا وَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْها وَ کانَ الله بِما تَعْمَلُونَ بَصیرًا﴾؛(۳)
ای کسانی که ایمان آورده اید! نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید؛ در آن هنگام که لشکرهای [عظیمی] به سراغ شما آمدند؛ ولی ما باد و طوفان سختی بر آن ها فرستادیم و لشکریانی که آن ها را نمی دیدید [و به این وسیله آن ها را در هم شکستیم]. و خداوند سبحانه و تعالی به آنچه انجام می دهید، بینا است.
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی، پس از آن که یاری خداوندی را از جمله امدادهای غیبی مربوط به قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ذکر فرموده، چنین می گوید:... و به وسیله فرشتگان خداوند سبحانه و تعالی یاری می شود....(۴)
از روایات استفاده می شود فرشتگانی که به یاری حضرت مهدی (علیه السلام) می شتابند، سه گروه هستند: فرشتگان مقرّب،
-----------------
۱- ذاریات (۵۱): ۳۱ - ۳۴.
۲- انفال (۸): ۹.
۳- احزاب (۳۳): ۹.

۴- «...وَ یُنْصَرُ بِمَلَائِکهِ الله...»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۷، ح۲.
فرشتگان حاضر در جنگ بدر،(۱) فرشتگان حاضر در قیام امام حسین (علیه السلام) (۲).
۳. افکندن ترس در دل دشمنان
خدای جهان آفرین، در قیام جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ترس و دلهره را بر قلب کافران و مشرکان و ستمگران حق ستیز خواهد افکند و آنان قدرت تصمیم گیری و دشمنی را از دست خواهند داد. البته این القای ترس، پیش تر نیز در زمان پیامبران وجود داشته است. قرآن شریف در آیات فراوانی به آن اشاره کرده است؛ از جمله می فرماید:
﴿سَنُلقِی فِی قُلُوبِ الَّذیِنَ کفَروُا الرُّعْبَ...﴾؛(۳)
ما در دل های کسانی که کفر ورزیدند بیم و هراس خواهیم افکند.
امام باقر (علیه السلام) در این باره فرمود:
قائم ما منصور به رعب (یاری شده با القای ترس در دل دشمنان او) است.(۴)
۴. نیروهای طبیعت
بخشی از امدادهای غیبی الهی، تسخیر نیروها و امکانات طبیعی است که خداوند سبحانه و تعالی پیامبران خود را به آن ها مجهز کرده است؛ همانند: بادها، طوفان ها، ابرها و... که در قرآن از آن ها یاد شده است.(۵)
در روایات فراوانی، عوامل طبیعی از جمله امدادهای غیبی برای واپسین حجّت الهی ذکر شده است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث معراج به نقل از خداوند سبحانه و تعالی چنین فرموده است:
... و باد را مسخَّر او می کنم و گردنکشان سخت را رام او می سازم....(۶)
بنابراین، به روشنی می توان گفت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) افزون بر بهره مندی از یاران و اصحاب خود، به دلیل عظمت قیام جهانی خود به اذن و اراده الهی، از
-----------------
۱- «یَا ثَابِتُ کأَنِّی بِقَائِمِ أَهْلِ بَیْتِی قَدْ أَشْرَفَ عَلَی نَجَفِکمْ هَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَهِ الْکوفَهِ فَإِذَا هُوَ أَشْرَفَ عَلَی نَجَفِکمْ نَشَرَ رَایَهَ رَسُولِ الله فَإِذَا هُوَ نَشَرَهَا انْحَطَّتْ عَلَیْهِ مَلَائِکهُ بَدْر...»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۷، ص۳۰۷، ح۲.
۲- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۱، ص۳۹۹، ح۵۸.
۳- آل عمران (۳): ۱۵۱.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۶.
۵- انبیا(۲۱): ۸۱؛ احزاب (۳۳): ۹.
۶- «... وَلَاُسَخِّرَنَّ لَهُ الرِّیاحَ وَلأُذَلِلَنَّ لَهُ الرِّقابَ الصِّعاب...»، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۴، باب۲۳، ح۴.

امدادهای غیبی نیز استفاده خواهد کرد.
نیز ن.ک: ظهور، قیام، جبرئیل، یاران حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
امکان رجعت > رجعت
امنیت > حکومت جهانی
انتظار فرج
امید به گشایش عمومی
انتظار، در لغت به معنای چشم داشتن، چشمداشت و چشم به راه بودن(۱) است. این واژه که از ریشه (نظر) گرفته شده در معنا مشابه اصل خود است و آن عبارت است از تأمل یک چیز و چشم داشتن به آن. این که گفته می شود: "نظرته"، یعنی "انتظرته"، مثل این است که به زمانی می نگرد که شی ء مورد انتظارش در آن زمان می آید.
انتظار در اصطلاح «مهدویّت»، به معنای چشم به راه بودن ظهور واپسین ذخیره الهی و آماده شدن برای یاری او در برپایی حکومت عدل و قسط در سراسر گیتی است. برخی بزرگان، با بهره مندی از سخنان پیشوایان معصوم (علیهم السلام) انتظار را این گونه معنا کرده اند:
کیفیتی روحی است که باعث به وجود آمدن حالت آمادگی (انسان ها) برای آنچه انتظار دارند، می شود و ضد آن یأ س و ناامیدی است. هر چه انتظار بیشتر و هر چه شعله آن، فروزان تر و پر فروغ تر باشد، تحرک و پویایی او و در نتیجه آمادگی نیز بیشتر خواهد بود.(۲)
مؤلفه های انتظار
دست کم سه مؤلفه را می توان بنیان های اساسی انتظار، به شمار آورد:
الف. قانع نبودن به وضع موجود؛
بدون تردید وضع موجود در عصر غیبت، دارای کاستی هایی است که هر انسان کمال طلب را ناراضی خواهد کرد. این کاستی ها به طور عمده از عدم حضور ظاهری امام ناشی شده است.
در باور شیعه است که آخرین
-----------------
۱- ر.ک: دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، کلمه انتظار؛ محمد معین، فرهنگ فارسی، ص۱۲۶.
۲- ر.ک: محمّد تقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ترجمه مهدی حائری قزوینی، ج ۲، ص۲۳۵.

پیشوای معصوم (علیه السلام) به دلایلی که برخی از آن ها بر ما پوشیده است، غایب شده است.(۱) این پنهان بودن، باعث شده است جامعه بشری از فواید ظاهری آن امام معصوم بی بهره
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۳۸، ح۹؛ ابن ابی زینب نعمانی، الغیبه، ص۱۶۶، ح۶.

باشد. یک منتظر راستین، کسی است که نه فقط به سبب محروم بودن خود از حضور ظاهری امام وضع موجود را بر نمی تابد که محروم بودن جامعه بشری از نعمت حضور ظاهری امام نیز او را آزار می دهد. او بر خود لازم می داند همه عواملی را که باعث غیبت آن حضرت شده است، به اندازه توان خود برطرف کند.
ب. امید دستیابی به وضع مطلوب
یکی از نعمت های بزرگ خداوند در نهاد انسان، کمال طلبی او است، به گونه ای که همه فعالیت های خود را در سمت آن، سوق می دهد.
ج. حرکت و تلاش برای گذر از وضع موجود و قرار گرفتن در وضع مطلوب
شکی نیست غیبت آخرین پیشوای معصوم، سبب می شود برخی راه های کمال بر انسان و جامعه بسته شود. در انتظار، امید به دستیابی وضع بهتر، مؤلفه ای اساسی است که انسان را از رکود و خمودگی برحذر داشته، او را به تلاش در راه رسیدن به وضع مطلوب وا می دارد. در این صورت، اگر به دلایلی به وضع مطلوب هم نرسید، به دلیل اهتمام و سعی او، خداوند سبحانه و تعالی پاداش کسانی را آن مرحله را درک می کنند به او خواهد داد.
این امیدواری، ناگزیر مراحلی را در بر خواهد داشت که برخی بدین قرارند:
۱. آگاهی به عدم حضور ظاهری امام
گاهی انسان در زندگی کمبودی دارد؛ امّا به سبب آن که به آن کمبود آگاهی ندارد، هرگز در پی رفع آن کمبود هم نمی رود و هرگز برای جبران آن از خود تلاشی نشان نمی دهد؛ پس در نخستین مرحله انتظار، می بایست آگاه شد که حجت الهی در پرده غیبت است.
۲. احساس نیاز به امام حاضر
ممکن است در عصر پنهان زیستی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) کسی به غیبت آن حضرت آگاهی هم داشته باشد؛ امّا هرگز به این دیدگاه نرسیده که جامعه بشری نیازمند چنین رهبری الهی است. به بیان دیگر، مؤلفه پیشین وجود دارد؛ امّا فرد هرگز به آن حجت الهی احساس نیاز پیدا نکرده است. او بر این باور است که مردم چه نیازی به امام معصوم دارند؛ در حالی که زندگی خود را سپری می کنند. چنین کسی هرگز نمی تواند انتظار ظهور حضرتش را درون خود پدید آورد.

۳. یقین به ظهور امام غایب
شکی نیست کسانی که به ظهور امام غایب یقین ندارند، در انتظار نیز نخواهند بود؛ بلکه انتظار برای آن ها بی معنا خواهد بود.
هر قدر آگاهی و یقین شخص به ظهور امام (علیه السلام) بیشتر و عمیق تر باشد، انتظارش به آن، بیشتر است. اگر شک و تردیدی در اصل وقوع آن داشته باشد یا اعتقادش به آن سست و ضعیف باشد، انتظارش هم به همان اندازه سست خواهد بود.
پیشوایان معصوم (علیهم السلام) با در نظر گرفتن این نکته اساسی، همواره در سخنان نورانی خود، باور قطعی به ظهور آخرین حجّت الهی را تقویت کرده، ایشان را از هرگونه ناامیدی، پرهیز می دادند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
قیامت بر پا نمی شود، تا این که قیام کننده ای به حق از خاندان ما قیام کند و این، هنگامی است که خداوند به او اجازه فرماید. هر کس از او پیروی کند، نجات می یابد و هر کس از او سرپیچد، هلاک خواهد شد.(۱)
۴. دوست داشتن ظهور مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
کسی که به ظهور امام زمان (علیه السلام) معتقد است و وقوع آن را هم نزدیک می بیند، هر قدر ظهور موعود را بیشتر دوست بدارد، انتظارش برای آن بیشتر خواهد بود و اگر آن را خوش نداشته باشد، انتظارش ضعیف و سست می شود. این دوست داشتن فقط زمانی به وجود می آید که مؤمنان، تصویر روشنی از زمان ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) داشته باشند، تا این که نه فقط از آن نهراسند، بلکه برای وقوعش لحظه شماری کنند.
متأسفانه تصویرسازی دوران ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همواره از افراط ها و تفریط ها در امان نبوده است. گاهی دوران حکومت آن حضرت را سخت ترین و تلخ ترین دوران یاد می کنند و گاهی آن دوران را دوران رفاه و آسایش مطلق و تن پروری معرفی می نمایند که بدون تردید، هر
-----------------
۱- «لَا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّی یَقُومَ الْقَائِمُ الْحَقُّ مِنَّا وَ ذَلِک حِینَ یَأْذَنَ الله عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ مَنْ تَبِعَهُ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ هَلَک الله الله عِبَادَ الله فَأْتُوهُ وَ لَوْ عَلَی الثَّلْجِ فَإِنَّهُ خَلِیفَهُ الله عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلِیفَتِی»، شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۲، ص۵۹. ر.ک: اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه (علیهم السلام)، ج۲، ص۴۵۹.

دو تصویر، زیان های خود را در باورهای جامعه گذاشته است.
۵. نزدیک دانستن ظهور
اگر چه انتظار با مؤلفه های یاد شده تحقق می یابد، نزدیک دانستن ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می تواند بر شدت انتظار افزوده، آمادگی فرد را افزایش دهد. نزدیک دانستن ظهور باعث می شود توجه به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بیش از پیش افزایش پیدا کند، مشکلات دیگر، تحت الشعاع قرار گرفته، تمام رفتار در راستای خشنودی آن حضرت انجام شود.
فضیلت انتظار فرج
روایاتی که سخن از انتظار گفته اند، به دو دسته کلی تقسیم می شود:
۱. انتظار فرج به معنای عامّ
در این معنا، آموزه های دینی بر آن است تا افزون بر بیان فضیلت «گشایش عمومی» و امید به آینده، و سوق انسان ها به این عرصه، نومیدی را نیز نکوهش کرده، از ورود جوامع بشری به آن جلوگیری کند.
اهتمام آموزه های اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید، تا بدان حد بوده که از آن، با بلندترین عنوان ها یاد نموده، ارزش های شگفت آوری برای آن ذکر کرده است.
برخی عبادت ها بر برخی دیگر برتری دارد؛ از این رو انجام آن، افزون بر آن که در کانون تأکید آموزه های دینی است، از پاداش افزون تری نیز برخوردار است و نقش آن، در سازندگی انسان بیشتر است.
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از آن که انتظار فرج را در زمره عبادت های خداوند سبحانه و تعالی دانسته است، آن را یکی از برترین عبادت ها برشمرده، فرمود:
برترین عبادت انتظار فرج است. (۱)
درباره اهمیّت انتظار فرج - افزون بر آنچه اشاره شد - به روایاتی بر می خوریم که بسی شگفتی آور است و آن، این که انتظار را نه فقط «جهاد» که «برترین جهاد» دانسته است. از این نوع روایات نیز به خوبی استفاده می شود انتظار، از نوع عمل است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
برترین جهاد امت من انتظار گشایش است.(۲)
-----------------
۱- «اَفضَلُ العِبادَهِ اِنتِظارُ الفَرَجِ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۸۷؛ ر.ک: ترمذی، سنن، ج۵، ص۵۶۵.
۲- «اَفْضَلُ جِهادِ اُمَّتی اِنْتِظارُ الفَرَجِ»، حسن بن علی حرانی، تحف العقول، ص۳۷.

۲. انتظار فرج به معنای خاص
در این معنا، انتظار به معنای چشم به راه بودن آینده ای با تمام ویژگی های یک جامعه مورد رضایت خداوند سبحانه و تعالی است که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخیره الهی وجود مقدّس حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. امام باقر (علیه السلام) آن گاه که دین مورد رضایت خداوند سبحانه و تعالی را تعریف کرد، پس از شمردن اموری فرمود:
...و تسلیم به امر ما و پرهیزکاری و فروتنی و انتظار قائم ما.... (۱)
از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به دست می آید انتظار ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ بلکه خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد یا دست نیابد.
در این باره شخصی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: «چه می فرمایید در باره کسی که دارای ولایت پیشوایان است و انتظار ظهور حکومت حق را می کشد و در این حال از دنیا می رود؟»
حضرت (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «او، همانند کسی است که با حضرت قائم در خیمه او باشد.» سپس کمی سکوت کرد و فرمود: «مانند کسی است که با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در مبارزاتش همراه بوده است.» (۲)
انواع انتظار
انتظار، دو گونه تفسیر شده است:
۱. انتظار درست و سازنده
همان انتظار راستینی است که در روایات، آن را با فضیلت ترین عبادت و برترین جهاد امت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته اند که تحرک بخش و تعهدآور است.
یکی از اندیشوران معاصر در گفتاری کوتاه و جامع، انتظار را این گونه تفسیر کرده است:
معنای انتظار ظهور مصلح حقیقی و نجات بخش الهی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود دست روی دست گذاشته و در
-----------------
۱- «... وَالتَّسْلِیمُ لِاَمْرِنا وَالوَرَعُ وَالتَّواضُعُ وَاِنتِظارُ قائِمِنا...»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۳، ح۱۳.
۲- احمد بن محمد بن خالد برقی، ال محاسن، ج۱، ص۱۷۳؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۲۵.

آنچه بر آن ها واجب است، مانند یاری حقّ، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر فروگذاری کنند و به این امید که قائم آل محمد (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بیاید و کارها را درست کند، از آن ها دست بردارند. هر مسلمان، موظف است خود را به انجام دستورهای اسلام مکلف بداند؛ برای شناسایی دین از راه صحیح، از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد؛ همچنان که پیامبر بزرگوار (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «همه شما رهبر یکدیگر و در راه اصلاح هم مسئول هستید.» (۱)
بر این اساس، یک مسلمان نمی تواند به دلیل انتظار به ظهور مهدی مصلح، از وظایف مسلّم و قطعی خود دست بکشد یا کوتاه بیاید؛ چه، انتظار به ظهور، نه اسقاط تکلیف می کند و نه مجوز تأخیر انداختن عمل را می دهد. سستی در وظایف دین و بی تفاوتی به آن به هیچ وجه جایز نیست.(۲)
۲. انتظار نادرست و ویرانگر
انتظار ویرانگر، فلج کننده و باز دارنده که در واقع نوعی اباحی گری است، همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و این بزرگان پیروان مکتب اهل بیت را از آن پرهیز داده اند.
علامه مطهری در این باره می نویسد:
برداشتِ قشری از مردم از مهدویّت و قیام و انقلاب مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم ها، تبعیض ها، اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود؛ نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل، یکه تازِ میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت - نه اهل حقیقت؛ زیرا حقیقت، طرفداری ندارد - از آستین بیرون می آید؛ بنابراین هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر
-----------------
۱- «کلُّکمْ رَاعٍ وَ کلُّکمْ مسؤول عَنْ رَعِیَّتِهِ»، صحیح مسلم، ج۳، ص۲۰؛ صحیح بخاری، ج۲، ص۱۸؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۲، ص۳۸.
۲- محمّدرضا مظفر، عقاید الامامیه، ترجمه: علی رضا مسجدجامعی، ص۱۱۸.

اصلاح یک نقطه روشن است؛ تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی شود. بر عکس، هر گناه و هر فساد، هر ستم و هر تبعیض و هر حق کشی و هر پلیدی ای به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می کند رواست؛ زیرا (هدف ها وسیله های نامشروع را مشروع می کنند)؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است....
این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و این نوع انتظار فرج که به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی منجر می شود و نوعی اباحی گری باید شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی دهد.(۱)
بنیانگذار نظام اسلامی ایران، در بیاناتی ارزشمند پس از بیان برداشت های نادرست از انتظار، کسانی را که چنین تصوراتی دارند، به شدت سرزنش کرده است.(۲)
بنابراین، منتظر راستین، برای چنان برنامه مهمی، هرگز نمی تواند نقش تماشاگر را داشته باشد؛ بلکه باید از هم اکنون به طور حتم در صف یاران آن حضرت قرار گیرد؛ چرا که ایمان به نتایج و عاقبت این تحوّل بزرگ، هرگز به او اجازه نمی دهد در صف مخالفان باشد و قرار گرفتن در صف موافقان نیز محتاج داشتن «اعمال پاک» و «روحی پاک تر» و برخورداری از «شهامت» و «آگاهی» کافی است.
آثار انتظار
در انتظار و امید به آینده ای روشن و رشدآفرین است که، بسیاری از نیازهای روحی و جسمی انسان ها پاسخ داده می شود. آدمی در پرتو انتظار و امید، رنج ها و گرفتاری ها را تحمل می کند و با کشتی امید و آرزو در دریای پرتلاطم و طوفان زای زندگی، به سلامت به سیر خود ادامه می دهد.
اگر کسی به راستی به همه شرایط انتظار، پای بند باشد و بایسته های آن را انجام دهد، آثاری تربیتی برای وی در پی خواهد داشت که برخی چنین است:
۱. گسترش امیدهای راستین
روشن است که انسان برای گذران
-----------------
۱- مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی (علیه السلام)، ص۵۴ (با تصرّف).
۲- امام خمینی، صحیفه نور، ج۲۱ (۱۴ فروردین ۱۳۶۷ش).

زندگی و پذیرش دشواری های آن، نیازمند انگیزه ای نیرومند است که در پدیده ای با نام «امید به آینده» تجلی می یابد؛ آینده ای که به مراتب، عالی تر، زیباتر و بهتر از امروز باشد. این مسأله - به ویژه برای جوانان - دارای اهمیّت بیشتری است؛ زیرا آنان می توانند در پرتو امید به فردایی بهتر به نیروی فراوان خود، جهت و معنا بخشند.
۲. پویایی و نشاط
زندگی انسان، آن زمان قابل توجیه است که آثار حرکت، پویایی و شادابی در تمام زوایای آن به چشم خورد. آن گاه که انسان، به وضعیت موجود راضی نیست و در صدد ایجاد شرایطی بهتر است، همانا در انتظار به سر می برد.
این اثر ارزنده در جوامع شیعی به روشنی تمام دیده می شود؛ به گونه ای که آن را از دیگر جوامع به روشنی تمام، متمایز و برجسته ساخته است.
۳. وحدت و هم گرایی
انتظار - افزون بر آثار فردی - دارای آثار اجتماعی فراوانی نیز است که از مهم ترین آن ها می توان به وحدت، انسجام و همدلی بین منتظران اشاره کرد. این همدلی، به سبب توجه به هدف مشترکی است که در مسأله انتظار به روشنی تمام در چشم انداز آن، قابل دیدن است.
امروزه ثابت شده است افرادی که در پی هدفی مشترک هستند، از عملکردی مشابه برخوردارند؛ به گونه ای که هم گرایی در آن ها در مقایسه با جوامع دیگر، بسیار است. در جامعه شیعی، انتظار ظهور مردی از سلاله پاک رسول گرامی اسلام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) باعث شده است همه پیروان این آرمان مقدس، از همدلی بسیار خوبی برخوردار باشند.
۴. احساس حضور
یکی دیگر از آثار غیر قابل تردید در انتظار راستین، احساس حضور در محضر آن امام غایب از سویی و احساس حضور آن امام غایب در زندگی از سوی دیگر است. یک منتظر راستین، همواره بر این باور است که همه کارهای او در نگرگاه آن امام پنهان است و این خود در اصلاح رفتار وی بسیار مؤثر است. این مهم، نه فقط به اصلاح فرد منجر می شود که رفته رفته به اصلاح و سلامت اخلاقی جامعه می انجامد که خود در زمینه سازی ظهور، نقشی بس مهم و انکار ناپذیر خواهد داشت.

۵. آمادگی همه جانبه
انتظار مصلح جهانی به طور قطع، به معنای آماده باش کامل فکری، اخلاقی، مادی و معنوی برای اصلاح همه جهان است. اصلاح تمام روی زمین و پایان دادن به همه ظلم ها و نابسامانی ها، شوخی نیست و نمی تواند کار ساده ای باشد. آماده باش برای چنین هدف بزرگی، باید متناسب با آن باشد؛ یعنی باید به گستردگی و ژرفای آن باشد.
۶. مراقبت اجتماعی
منتظران راستین وظیفه دارند مراقب حال یک دیگر نیز باشند و علاوه بر اصلاح خویش، در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ زیرا برنامه عظیم و سنگینی که منتظر آنند، یک برنامه فردی نیست.
نیز ن.ک: منتظر، زمینه سازان ظهور، یاران حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
انتقام
عقوبت به قصد تشفی دل
انتقام(۱)، گاه به انسان نسبت داده می شود و گاه به خداوند. تفاوت این دو در این است که انتقام های بشری بیشتر در پی زیانی است که فرد بر اثر ناتوانی از ناحیه دشمن دیده و بدین وسیله می خواهد ناکامی و شکست خود را جبران کند؛ ازاین رو گاه ضمن گرفتن انتقام، از حدّ میانه روی بیرون رفته، مرتکب کار ناروا و خلاف حق می شود؛ اما انتقام الهی بر اثر آسیب دیدن خداوند یا برای تشفی خاطر نیست، زیرا خداوند آسیب پذیر نیست و تشفی خاطر در او راه ندارد، بلکه انتقام او به معنای کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است.
انتقام بشری نیز به فردی و اجتماعی تقسیم می شود. انتقام فردی، بیشتر برخاسته از احساس و غایت آن تشفی خاطر است؛ اما انتقام اجتماعی که در قالب قصاص و مجازات صورت می گیرد، و بیشتر مبتنی بر عقل است و هدف آن، حفظ نظامِ اصلاح و تربیت افراد جامعه و بستن راه های ناامنی در اجتماع است. این نوع انتقام، بیشتر
-----------------
۱- برگرفته از: دایره المعارف قرآن کریم، مدخل انتقام، محمدابوطالبی.

در قلمرو وظایف حکومت است.
اقسام انتقام
حس انتقام جویی یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همه انسان ها و حتی برخی حیوانات به
ودیعه نهاده است؛ لیکن بهره وری از این حس خدادادی به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن دارای احکام و وجوه گوناگونی است که می توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.
۱. انتقام پسندیده و لازم
اسلام، با هرگونه ظلم و تعدی، به فرد یا جامعه مخالف است؛ ازاین رو مقابله با ستمگران و گرفتن حق مظلومان را امری ممدوح و گاه واجب می شمارد. قرآن کریم در آیات ۱۴و ۱۵ سوره توبه، به مسلمانان فرمان می دهد با کافران و مشرکان نبرد کنند، تا ضمن رفع شرک و کفر از روی زمین، خشم مؤمنان ستمدیده فرو نشسته و دل های آنان تشفی یابد. شاید پسندیده بودن و وجوب انتقام در این موارد بدان سبب باشد که اگر از ستمگران انتقام گرفته نشود. موجب گستاخی آنان و پایمالی حقوق دیگران شده و فساد و ناامنی در جامعه گسترش می یابد.
۲. انتقام مُجاز
اگر ستم و تجاوز متوجه شخص انسان شده باشد و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد، این کار، جایز و روا خواهد بود؛ بدین معنا که انسان در این گونه موارد، بین گرفتن انتقام از ظالم یا عفو او مخیّر است. البته گرفتن انتقام به طور مطلق و در همه موارد روا نیست؛ بلکه در مواردی جایز است که اسلام آن را روا دانسته باشد.
۳. انتقام مذموم و ناروا
انتقام، اگر برخاسته از تعصب های جاهلانه، دشمنی های نابجا و همراه تجاوز و تعدی باشد، ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام ها نه فقط حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی گردد، بلکه خود موجب پای مالی حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد خواهد گشت. انتقامی که در روایات و کتب اخلاقی از رذایل اخلاقی شمرده شده است و مؤمنان از آن نهی شده اند، چنین انتقامی است.
از روایات فراوانی استفاده می شود حضرت مهدی (علیه السلام) هنگام قیام جهانی خود، از ستمگرانی که به خاندان او و

بشریت ستم کردند، انتقام خواهد گرفت؛ چه آنان که حقوق پدران او را غصب کردند و مردم را از بهره مندی از این چراغ های هدایت محروم ساختند، و چه آنان که به فرودستان در طول تاریخ ستم کردند؛ بدین سبب است که یکی از لقب های آن حضرت، منتقم است.
رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث معراج، پس از بیان دیدن نور پیشوایان معصوم (علیهم السلام) و آخرین جانشین خود میان آن ها، فرمود:...عرض کردم: «پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟» فرمود: «ایشان پیشوایانند و این قائم است؛ همو که حلال مرا حلال می کند و حرام مرا را حرام می سازد و از دشمنان من انتقام می گیرد...»(۱).
البته تفاوتی نمی کند خداوند به دست او از دشمنانش انتقام بگیرد یا این که خود حضرت از دشمنان خود و خاندانش انتقام بگیرد.
نیز ن.ک: منتقم، قیام.
* * *
انجمن حجتیه
از گروه های فعّال معاصر در حوزه مهدویت با دیدگاه های ویژه
یکی از گروه هایی که در بیش از نیم قرن گذشته در بحث های مهدویت به نوعی در کانون توجه بوده اند انجمن حجتیه است. سابقه شکل گیری این گروه به جریان های دهه۱۳۲۰ ش تا میانه های دهه۳۰ در جامعه ایران بر می گردد. در این دوره، دو خطر عمده در حوزه دین پدید آمد:
نخست: حزب توده
این گروه، مرام مارکسیسم را میان جوانان نشر می داد و متدینان، ملی ها و رژیم پهلوی همه با آن درگیر بودند.
دوم: بهائیت
در این بخش، فقط متدینان روی آن حساسیّت داشتند و پس از شهریور ۱۳۲۰ش متوجه نفوذ آن، در دستگاه اداری پهلوی شده، به مبارزه با آن پرداختند. طبعاً از نگاه متدینان، خطر بهائیان نه فقط کمتر از حزب توده نبود، بلکه پس از سرکوبی حزب توده در سال های ۳۲- ۳۶ جدّی تر هم شده
-----------------
۱- «هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّهُ وَ هَذَا الْقَائِمُ الَّذِی یُحِلُّ حَلَالِی وَ یُحَرِّمُ حَرَامِی وَ بِهِ أَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی...»، نعمانی، الغیبه ؛ ص۹۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۲، ح۲.

بود.(۱)

برابر خطر دوم، عالمان و مراجع تقلید به مبارزاتی جدّی دست زدند.
از میانه دهه۳۰ یک تشکل مذهبی
-----------------
۱- رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ص۳۶۸.

ویژه با هدف مبارزه با بهائیت تهران و سپس دیگر شهرها پدید آمد. انجمن خیریّه حجّتیه مهدویّه به سال۱۳۳۲ ش با تلاش شیخ محمود ذاکرزاده تولایی، معروف به شیخ محمود حلبی (۱۲۷۹ - ۱۳۷۶ ش) با همکاری جمع زیادی از متدینان که تحت عنوان هیئت مدیره، امور انجمن را اداره می کردند، فعالیت خود را آغاز و تا آغاز پیروزی انقلاب اسلامی، به فعالیت فرهنگی بر ضد این فرقه اشتغال داشت و تلاش می کرد افزون بر جمع آوری اطلاعات، به تربیت نیرو برای مقابله با بهائیان و تبلیغات آنان بپردازد. از آن جا که کار عمده آقای حلبی پس از شهریور بیست، کارهای تبلیغی در قالب منبر بود و در این کار، مهارت و شهرت خاصی به دست آورده بود، همراه جمعی از فعالان مذهبی مشهد و نیز انجمن ها و هیأت های مذهبی، به طور منظم با بهائیان درگیر شدند.
اساسنامه انجمن حاوی اصولی بود که چهار چوب فعالیّت آن را مشخص می کرد: تبلیغ دین اسلام و مذهب جعفری و دفاع علمی از آن، تشکیل کنفرانس ها و سمینارهای علمی و دینی در نقاط گوناگون کشور با رعایت مقررات عمومی، چاپ و پخش جزوات و نشریه های علمی و دینی با رعایت مقررات مطبوعاتی کشور، تأسیس کلاس های تعلیم و تدریس اخلاق و معارف اسلامی با رعایت مقررات عمومی، ایجاد کتابخانه و قرائتخانه و اماکن ورزشی با رعایت قوانین مربوطه، انجام امور خیریه عمومی و مساعدت فرهنگی مؤسسات اسلامی و برقراری تماس با مجامع بین المللی با نظر مقامات ذی صلاحیت و... در تبصره دوم این اساس نامه تأکید شده بود که «انجمن به هیچ وجه در امور سیاسی مداخله نخواهد داشت و نیز مسؤلیت هر نوع دخالتی را که در زمینه های سیاسی از طرف افراد منتسب به انجمن صورت گیرد، بر عهده نخواهد داشت.» این، همان تبصره ای بود که انقلابیون پیش و پس از انقلاب، از آن ناراحت بودند.
انجمن در هر شهری، دفتری داشت که تحت عنوان بیت (بیت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)) شناخته می شد. این بیت، مسؤلی داشت و زیر نظر وی سه گروه تدریس، تحقیق و ارشاد فعالیت می کردند. گروه نخست به آموزش نیروها در سه مرحله ابتدائی، متوسط و عالی می پرداختند. گروه دوم در پی یافتن افرادی از مسلمانان بودند که تحت تأثیر

بهائی ها، به این آیین گرویده بودند و گروه سوم، کار ارشاد این افراد را با شیوه های خاصّ خود دنبال می کردند. سخنرانی های عمومی نیز در محافلی که بیشتر منازل بود، برگزار شده و از سخنرانان معروف استفاده می شد. به طور معمول، در سال روز تولد امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز جشن هایی برگزار می شد. بیشتر افرادی که از بهائیت بر می گشتند، توبه نامه و تبرانامه ای می نوشتند که متن بسیاری از آن ها در یک مجموعه، در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شود. این جلسات بیشتر توسط سخنرانانی اداره می شد که خود انجمن تربیت کرده بود. نکته قابل توجه آن که این افراد غیر روحانی بودند. انجمن در این باره استدلال های ویژه خود را داشت. این نیروها از مدارس برگزیده می شدند و در این میان مدرسه علوی جایگاه خاص خود را داشت. این مدرسه به همان اندازه که خاستگاه بسیاری از نیروهای مذهبی بود که در انقلاب اسلامی فعالانه شرکت کردند، فرصتی برای انجمن بود تا از میان آنان کسانی را برای کارهای فکری و تبلیغی خود گزینش کند.(۱)
این انجمن پیش از انقلاب، با فرستادن نامه هایی برای برخی مراجع و بزرگان از جمله رهبر فقید انقلاب که در آن اهمیت مبارزه با بهائیت را گوشزد کرده، فعالیت های خود را در این زمینه شرح می دادند، تأییدیه هایی برای خود می گرفتند که امروزه نیز بدان ها استناد می کنند.
افکار و عقاید انجمن حجتیه
۱. بهائیت، دشمن اصلی
همواره مؤسس انجمن تأکید می کرد: امروز امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از کسی جز این خدمت را نمی پذیرد و چیزی جز این انتظار ندارد. به خدا قسم! امروز تکلیف شرعی و دینی همه ما آن است که با بهائیت مبارزه کنیم.(۲)
۲. جدایی دین از سیاست
در تبصره ۲ از ماده دوم اساسنامه انجمن، تصریح شده است: انجمن به هیچ وجه در امور سیاسی مداخله نخواهد کرد و مسئولیت هر نوع دخالتی را که در زمینه های سیاسی از طرف افراد منتسب به انجمن صورت گیرد، به
-----------------
۱- رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ص۳۷۳.
۲- نشریه «چشم انداز ایران»، سال اول، ش ۲.

عهده نخواهد گرفت.(۱)
بر این اساس چنانچه فردی از اعضای انجمن به طرف مسائل سیاسی کشیده می شد، بی درنگ عذر او را می خواستند. به زعم آنان اسلام یگانه دین عبادت است و دخالت در سیاست، زیبنده پیشوایان دینی نیست.(۲)
۳. ناموفق بودن قیام های پیش از ظهور
آنان با استفاده از برخی روایات، صاحب پرچم های قیام پیش از ظهور را گمراه می دانستند و تشکیل حکومت و بسط عدل را در جهت انسداد باب مهدویّت می شمردند.(۳)
در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، که قیام خونینی آغاز گشت و حاصل آن، هزاران شهید بود، رهبر انجمن، با اعتراض شدید، امام را مورد مؤاخذه قرار می دهد که چه کسی مسئول این همه خون های به هدر رفته است؟ وی طی یک سخنرانی در مدرسه مروی، امام را مسئول ریختن خون جوانان در ۱۵ خرداد دانست.(۴)
۴. بی معنا بودن جهاد در دوران غیبت
شیخ حلبی در این باره می گوید: [شیعه می گوید:] در عصر غیبت امام زمان (علیه السلام) جهاد نیست. چرا؟ چون حاکم اسلامی که باید معصوم باشد، مصداق پیدا نکرده است. وظیفه داریم فقط دین خود را حفظ کنیم. تکالیف شرعی مان را انجام دهیم و به شبهات منکران پاسخ دهیم و دیگر هیچ.(۵)
ناگفته نماند برخی از آنچه در دهه های اخیر به انجمن یاد شده نسبت داده می شود و در مواردی برای مقابله با آن ها بدان استناد می شود، به هیچ وجه به همه افراد در همه رده ها قابل انطباق نیست. اگرچه برخی باورها و نسبت ها به برخی عوام از این گروه درست می نماید، به تحصیل کردگان و فرهیختگان از این مجموعه نسبت های
-----------------
۱- برخی بر این باورند که این سیاست برای نفوذ در برخی دستگاه ها از جمله ارتش جهت مقابله با بهایی ها بود. و اگر چنانچه به این جدایی تظاهر نمی کردند بی درنگ از همه فعالیت ها محروم می شدند.
۲- روزنامه کیهان،۱۰ شهریور۱۳۸۱، ص۲.
۳- ر.ک: روزنامه کیهان،۱۰ شهریور۱۳۸۱، ص۲.
۴- سید ضیاء الدین علیا نسب، جریان شناسی انجمن حجتیه، ص۲۴، به نقل از روزنامه صبح آزادگان، ۲۷/۱۱/۱۳۶۰، قسمت سوم مصاحبه با مهندس طیّب.
۵- نشریه «پگاه»، ش۷۱، ۴ آبان۱۳۸۱.

نادرستی است. چنان چه برخی نسبت ها از جمله باور آن ها به انجام فساد و گناه برای نزدیک کردن ظهور، محل تأمل است. و کسی نیز به روشنی ادعا نکرده که این مجموعه، مردم را به فساد و ستم سفارش کرده اند. سخنرانی های موجود از مؤسس انجمن گواه بر این مدعاست.
انجمن حجتیه و انقلاب اسلامی
از دیدگاه های کلّی این گروه که به برخی از آن ها اشاره شد، به خوبی به دست می آید کسانی که بر آن مبانی پافشاری داشتند، هرگز با انقلاب اسلامی رابطه ای برقرار نکردند؛ چه این که این قیام شیعی را بر خلاف دیدگاه خود می دانستند. یکی از تئوری پردازان و مؤثران در شکل گیری انقلاب شکوهمند اسلامی در این باره می گوید: آنان مبارزه را ممنوع کرده و معتقد بودند این مبارزه به جایی نمی رسد. مسئولان انجمن اعلام کردند: هر کس مایل به شرکت در فعالیت های سیاسی و تظاهرات باشد، باید از انجمن کناره گیری کند. در این ایام، بسیاری از اعضا که عمدتاً مقلد امام خمینی؛ بودند، افزون بر شرکت در فعالیت های ضد رژیم، برخوردهای فکری با انجمن را آغاز کردند و برخی با عنوان سازمان «عباد صالح» انشعاب یافتند.(۱)
آیت الله خزعلی در این باره می گوید:
چون مسأله بهائیت امری خیلی مهم برای مسلمین بود آن ها (انجمن) سعی کردند در انقلاب شرکت نکرده و به این مهم نپردازند؛ چون فکر نمی کردند انقلاب پیروز شود. اجازه فعالیت به افراد انجمن داده نمی شد و علت آن هم این بود که افراد اگر بخواهند کار سیاسی بکنند، سازماندهی انجمن پاشیده شده و نمی تواند دیگر با بهائیت مبارزه کند.(۲)
بنابراین نیروهای تربیت شده در انجمن در سطوح گوناگون، پس از انقلاب به سه دسته تقسیم شدند:
برخی مانند آقای پرورش، دکتر صادقی استاد دانشگاه الهیات مشهد، عبد الکریمی استاد دانشگاه مشهد، مهندس مصحف و بسیاری دیگر به انقلاب پیوستند. از میان اینان، جوانانی نیز بودند که دست کم چند سالی انجمن را تجربه کرده و به صف انقلابیون پیوسته بودند. برخی مانند
-----------------
۱- جریان شناسی انجمن حجتیه، به نقل از: علی اکبر هاشمی رفسنجانی: روزنامه عروه الوثقی، ۲۲مهرماه۱۳۶۱.
۲- جریان شناسی انجمن حجتیه، به نقل از: علی اکبر هاشمی رفسنجانی: روزنامه عروه الوثقی، ص۲۴، به نقل از: در شناخت حزب قاعدین، ص۵۸.

آقای طیّب که مسئولیت برگزاری مراسم سخنرانی ها را در تهران بر عهده داشت، نه فقط به انقلابیون پیوست، بلکه به نوعی برابر انجمن هم قرار گرفتند.
دسته دوم در برابر انقلاب بی تفاوت ماندند. و دسته سوم، به انتقاد از آن پرداخته به صف مخالفان - از نوع دیندار - پیوستند.
انجمن، چند ماه پیش از انقلاب، یعنی در شهریور ۵۷ مواضع خود را در ارتباط با سیاست تغییر داده، شروع به همراهی با انقلاب کرد. پس از انقلاب از سوی برخی از رهبران انقلابی، انجمن به عنوان یک عنصر خطرناک معرفی شده و برای جلوگیری از نفوذ آن در مراکز، تبلیغات گستردهی بر ضد آنان آغاز شد. این اعتراضات که غالباً در پوشش دفاع از انقلاب صورت می گرفت، به مرور به حذف شمار زیادی از چهره های مذهبی با سابقه منجر شد. طبعاً برخی از سوابق برخوردهای منفی رهبران انجمن با جریان انقلاب به عنوان یک تجربه برای موضع گیری بر ضد آنان مورد استفاده قرار گرفت؛ برای نمونه امام خمینی که روزگاری آقای حلبی را تأیید می کرد، در سال های پیش از انقلاب به تدریج به حرکت انجمن بدبین شده و حمایت خود را قطع کرد.(۱)
با این همه، جهت گیری انجمن پس از انقلاب به تدریج به سمت هواداری از آن پیش می رفت. آقای حلبی از مشهد کاندیدای مجلس خبرگان قانون اساسی شد و ۳۰۷۳۷۴ رأی آورد؛ اما برگزیده نشد. نوع هواداری انجمن از نشریّه انتظار که انجمن پس از پیروزی انقلاب آن را انتشار می داد، به دست می آمد؛ اما مخالفت با آن، در سال شصت اوج گرفت و برخی از جریان های افراطی درون انقلاب، به ویژه نیروهای سازمان مجاهدین انقلاب با هر نیّتی که بود، درست در وقتی که امکان بهره گیری از بیشتر از نیروهای مذهبی می رفت، یک جبهه داخلی بر ضد نیروهای متهم به وابستگی به انجمن گشوده و دشواری هایی را پدید آوردند.
برخی از این نیروهای چپ افراطی که آن زمان در محور این فعالیت قرار داشتند، بعدها به فرو غلطیدن به دامن تفریط از آن اقدام ها اظهار پشیمانی کردند؛ از آن جمله انتشار کتابی با عنوان «در شناخت حزب
-----------------
۱- رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ص۳۷۴.

قاعدین» از «عماد الدین باقی» در سال۱۳۶۲ بود که ضربه سختی بر انجمن وارد کرد. این کتاب پیش از آن به صورت بخش بخش در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، زمانی که کتاب در تیراژ بالغ بر هشتاد و هشت هزار نسخه به چاپ رسید، ضربه ای سهمگین بر انجمن وارد آمد. پس از اشاره غیر مستقیم رهبر انقلاب به انجمن که بدون تصریح به اسم انجمن صورت گرفته و ضمن آن از ایشان خواسته شده بود اعوجاجات خود را کنار بگذارند، انجمن در سال ۱۳۶۲ش، به طور رسمی تعطیلی خود را اعلام کرده و ضمن آن توضیح داد که چون خود را مصداق سخنان رهبر انقلاب نمی داند انجمن را تعطیل می کند.
انجمن در شوال۱۴۰۳ ق ضمن بیانیه ای با اعلام این مطلب افزود:
بر اساس عقیده دینی و تکلیف شرعی خود، تبعیت از مقام معظم رهبری و مرجعیت و حفظ وحدت و یکپارچگی امت و رعایت مصالح عالیه مملکت و ممانعت از سوء استفاده دستگاه های تبلیغاتی بیگانه و دفع غرض ورزی دشمنان اسلام... اعلام می داریم که از این تاریخ، تمام جلسات انجمن تعطیل می باشد و هیچ کس مجاز نیست تحت عنوان این انجمن کوچک ترین فعالیتی کند.(۱)
به نظر می رسد انجمن به جز کارهای تبلیغی و برگزاری برخی جلسات ضد کمونیستی و مارکسیستی، به نقد جدّی عقاید بهایی هم می پرداخت؛ گر چه این مسأله ممکن بود در قالب کمک به دیگر نویسندگان باشد که نمونه آن آقای محمّد باقر نجفی در کتاب بهائیان است که از آقای حلبی به دلیل در اختیار نهادن برخی اسناد تشکر کرده است. همین طور خود آقای حلبی هم گویا به نقد «ایقان» مشغول بوده و مرحوم محیط طباطبایی در مقاله ای گفته است: آقای حاجی شیخ محمود حلبی... ۱۵۴ غلط ادبی از متن ایقان بیرون آورده و در کتاب پژوهش جامع در باره ایقان تألیف خود به تفصیل یاد کرده است.(۲) یادآوری آن لازم است که طبعاً در این سال ها مبارزه با بهائیت منحصر به انجمن حجّتیه نبود. در اطلاعیه هایی که گاه از
-----------------
۱- روزنامه «اطلاعات»، ۲۲ تیر ماه ۱۳۶۲ش.
۲- ر.ک: مجله «گوهر»، سال ششم، شماره ۶۱، فروردین ۱۳۵۷ش.

سوی مراجع انتشار می یافت، با نفوذ اقتصادی بهائیان مبارزه می شد.
در سال های پس از انقلاب همچنان موضوع انجمن حجّتیه مطرح بوده و تا کنون که نزدیک به ۲۴ سال از انقلاب می گذرد، هر از چندی، برخی جناح ها باز هم از نفوذ انجمن حجّتیه سخن می گویند.(۱)
نیز ن.ک: بهائیت، انتظار.
* * *
انطاکیه
محل بیرون آوردن تورات و انجیل واقعی از آن در عصر ظهور
شهری در روم باستان بوده که به دست یونانیان در سال۳۰۰ پیش از میلاد مسیح (علیه السلام) بنا شده و هم اکنون جزو قلمرو کشور ترکیه است. این شهر، در روزگار قدیم از جهت ثروت، علم و تجارت، یکی از سه شهر بزرگ کشور روم محسوب می شد.(۲) که دارای موقعیتی سرسبز، نهرهای آب خوش گوار و مرکز تجارت آسیای غربی و نزد یونانیان به انطاکیه زیبا و ملکه شرق مشهور بود. نصارا از شهر انطاکیه با وصف شهر خدا، شهر شاهی و مادر شهرها یاد می کردند؛ زیرا نخستین شهری بود که اهل آن همگی به حضرت مسیح (علیه السلام) و به دین نصارا گرویدند. پولس و برنابا آن جا به تبلیغ اشتغال داشتند. شهر انطاکیه پیش از اسلام، محل درگیری بین قوم ها و پیروان ادیان یهود، نصارا و بت پرستان بوده است.(۳)
این شهر، افزون بر آن که در پاره ای از آیات مورد اشاره قرار گرفته، در برخی روایات - به ویژه در روایات مهدویت - بدان توجه شده است. شاید ذکر «انطاکیه» در روایات مهدویّت، وجود رابطه تنگاتنگ بین حضرت مهدی (علیه السلام) و مسیح (علیه السلام) است.
در روایات مربوط به حضرت مهدی (علیه السلام)، آن محل، سرزمینی معرفی شده است که حضرت مهدی (علیه السلام) پس از ظهور، از غاری در آن سرزمین، تورات و انجیل را بیرون می آورد و با یهود و
-----------------
۱- رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، ص۳۷۷- ۳۷۸.
۲- ر.ک: یاقوت حموی، معجم البلدان،ج۱، ص۱۸۲و ص۲۶۶.
۳- جمعی از نویسندگان، دایره المعارف قرآن کریم، واژه انطاکیه، محمد مهدی خراسانی.

نصارا با آن استدلال می کند.(۱) پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «تورات و انجیل را از سرزمینی که انطاکیه نامیده می شود، بیرون می آورد.»(۲)
و به وسیله آن کتاب ها، با مسیحیان و یهودیان به استدلال می پردازد و سرانجام، بسیاری از آن ها اسلام می آورند.(۳)
نیز ن.ک: دین در عصر ظهور، موعود مسیحیت، موعود یهودیت.
* * *
اوتاد
از یاران برجسته حضرت مهدی (علیه السلام)
از آن جا که «اوتاد» جمع «وَتَد» به معنای میخ است، به نظر می رسد این گروه، از مردان بسیار خالص و دلاور هستند که همچون کوه استوار، در خدمت به آن حضرت به سر می برند.(۴) از روایات استفاده می شود که «اَوْتاد» سی تن از یاران خاصّ حضرت مهدی (علیه السلام) هستند که همواره در خدمت آن حضرت به سر می برند. هر یک از آنان که از دنیا بروند، فرد شایسته دیگری جانشین او می شود. امام صادق (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) فرمودند:
به ناگزیر، برای صاحب این امر، غیبتی است و به ناگزیر در غیبت او کناره گیری است. و نیکو جایگاهی است مدینه. و با وجود سی نفر ملازم هیچ گونه وحشتی نخواهد بود.(۵)
نیز ن.ک: غیبت، فرید، وحید، یاران حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
-----------------
۱- مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۳۹؛ عبدالرزاق، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۷۲.
۲- شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۶۱، ح۳؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۲۵.
۳- «... یَسْتَخْرِجُ التَّوْرَاهَ وَ سَائِرَ کتُبِ الله مِنْ غَارٍ بِأَنْطَاکیَّهَ فَیَحْکمُ بَیْنَ أَهْلِ التَّوْرَاهِ بِالتَّوْرَاهِ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِنْجِیلِ بِالْإِنْجِیلِ وَ بَیْنَ أَهْلِ الزَّبُورِ بِالزَّبُور...»، ر.ک: نعمانی، الغیبه، ص۲۳۷، ح۲۶.
۴- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۳۰۰.
۵- «لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَیْبَهٍ وَ لَا بُدَّ لَهُ فِی غَیْبَتِهِ مِنْ عُزْلَهٍ وَ نِعْمَ الْمَنْزِلُ طَیْبَهُ وَ مَا بِثَلَاثِینَ مِنْ وَحْشَهٍ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۴۰، روایت۱۶؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۶۲؛ نعمانی، الغیبه، ص۱۸۸، ح۴۱

اهل سنت و مهدی موعود
مهدویت در نگاه روایات و باورهای اهل سنت
اندیشه ظهور مهدی موعود - بر خلاف پندار برخی - نه فقط ویژه شیعه نیست؛ بلکه بخش مهمّی از
باورهای اسلامی به شمار می آید، که بر پایه بشارت های پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، میان همه گروه ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. در حوزه اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می توان یافت که تا این اندازه به آن اهمیت داده شده باشد، از این رو در اصل اعتقاد به ظهور مهدی موعود، نوعی اتفاق نظر و وحدت فکر، شکل گرفته است.
در مراجعه به منابع اهل سنت به روشنی به دست می آید در بسیاری از آن ها - با وجود برخی تحریفاتی که بویژه در دهه های اخیر در روایات مربوط به اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این منابع صورت گرفته است - احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، در کانون توجه قرار گرفته است؛ به گونه ای که در بیشتر این کتاب ها، از اوصاف و زندگی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، نشانه های ظهور، محل ظهور و بیعت، شمار یاران و دیگر موضوعات سخن به میان آمده است. این بدان گونه است که برخی از کسانی که به نوعی در بحث های مهدویت تردید کرده اند، درباره اساس آن، چنین گفته اند:
مشهور میان مسلمانان در طول تاریخ، این است که در آخرالزمان، مردی از اهل بیت (علیهم السلام) ظهور کرده، عدالت را آشکار می کند. مسلمانان از او پیروی می کنند و او بر کشورهای اسلامی چیره می شود. نام او مهدی است.(۱)
البته عده کم شماری، از پذیرفتن اصل «مهدویّت» سر باز زده، با دلایلی سست و واهی، به انکار آن پرداخته و آن را فکری شیعی معرفی کرده اند.
افزون بر روایات فراوانی که در منابع اهل سنّت به صورت پراکنده به چشم می خورد، تدوین و نگارش کتاب های حدیثی ویژه حضرت مهدی (علیه السلام)، به وسیله دانشمندان اهل سنّت، نیز کتاب های مفصل تحلیلی، گویای جایگاه والای «مهدویّت» نزد آنان است؛ از این رو منابع روایی اهل سنت را
-----------------
۱- ر.ک: عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمه العبر، ص۲۴۵.

می توان به دو دسته تقسیم کرد:
نخست. کتاب های عمومی
در این منابع روایات مربوط به مهدویت و حضرت مهدی (علیه السلام) در کنار دیگر روایات ذکر شده است.
برخی از این کتاب ها عبارتند از:
- المصنف، اثر ابوبکر عبد الرزاق بن همام صنعانی (م۲۱۱ ق)
وی در این کتاب فصلی را با عنوان «باب المهدی» سامان داده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. وی پس از این باب، با عنوان باب «اشراط الساعه» به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اثر، از نخستین کتاب های اهل سنّت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را به شکلی منظم، گرد آورده است.
- کتاب الفتن، اثر حافظ ابوعبد الله نعیم بن حماد المروزی (م ۲۲۹ ق)؛
وی در این کتاب، احادیث فراوانی درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ویژگیها و حوادث عصر او روایت کرده است.
- المصنف فی الاحادیث و الآثار، اثر حافظ عبد الله بن محمد بن ابی شیبه کوفی (م۲۳۵ ق)؛
وی در فصل ۳۷ این کتاب، بخشی را با عنوان «الفتن» قرار داده است. در این بخش، احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی و مباحث مربوط به او ذکر کرده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته است، می توان به ویژگی های نسبی و اخلاقی مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه های ظهور و ویژگی های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.
- مسند، اثر احمد بن حنبل ابوعبد الله شیبانی (م۲۴۱ ق)
وی که از پیشوایان چهارگانه اهل سنّت است، در کتاب خود احادیث پرشماری درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یاد کرده است.(۱) میان کتاب های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.
- سنن ابن ماجه، اثر محمّد بن یزید ابوعبد الله قزوینی
-----------------
۱- این کتاب که از گسترده ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنّت است، در چاپ جدید، در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است.

(م۲۷۵ ق)
وی که از حدیث شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنّت بوده و سنن وی در زمره صحاح ششگانه قرار گرفته است، در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان «باب خروج المهدی» اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی (علیه السلام)، شرایط پیش از ظهور، زمینه سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و سرانجام ویژگی های اقتصادی و اجتماعی حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، از جمله موضوعات این روایات است. نکته قابل توجه این که در شش حدیث از مجموع هفت حدیث، به نام امام مهدی (علیه السلام) تصریح شده است.
- سنن ابو داود، اثر سلیمان بن اشعث ابو داود سجستانی (م۲۷۵ ق)
وی در این مجموعه بخشی را با عنوان «کتاب المهدی»(۱) به صورت مستقل ذکر کرده است.
برخی موضوعاتی که در روایات این مجموعه، مورد اشاره قرار گرفته است، عبارتند از: حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است، ویژگی های نسبی وی، ویژگی های جسمی او، شرایط پیش از ظهور، حتمی بودن ظهور، اوضاع اجتماعی - اقتصادی عصر ظهور و سرانجام جهان پس از حضرت مهدی (علیه السلام).
احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل ملاحظه، در باره «مهدویّت» نزد اهل سنّت است.
- الجامع الصحیح، از صحاح ششگانه اهل سنّت، اثر محمّد بن عیسی ابوعیسی تَرمَذی سلمی(م۲۷۹ق)
وی در فصل «ما جاء فی المهدی»، سه حدیث به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آورده است. در دو حدیث اول، به نام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تصریحی نشده و صرفاً مسأله منجی و حتمی بودن حاکمیت شخصی از اهل بیت (علیهم السلام) و هم نام رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان شده است. ترمذی در باره حدیث اول گفته است: «هذا حدیث حسن صحیح» و درباره حدیث سوم گفته است: «هذا حدیث حسن.»
هرچند در این مجموعه حدیثی، شمار حدیث های مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، بسیار اندک است، با توجه
-----------------
۱- سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص۷۱۲.

به اسناد خوب آن ها، این احادیث مهم و قابل توجه دارای اطلاعات جامعی در باره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می باشند.
- المستدرک علی الصحیحین؛ اثر محمد بن عبد الله، ابوعبد الله حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق)
وی احادیث مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را در فصلی ویژه، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث، به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) - اعم از نسب، ویژگی های جسمانی، شرایط پیش از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر - پرداخته است.
- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، اثر علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین هندی (م۹۷۵ ق)
این جامع حدیثی، از معروف ترین مجموعه های حدیثی موجود اهل سنّت است. نگارند ه این اثر - که تألیفی مستقل درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به نام البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد - در مجموعه حدیثی کنزالعمال افزون بر روایات پراکنده،(۱) فصلی را با عنوان «خروج المهدی» گشوده و در آن دهها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. در این مجموعه، زوایای گوناگون مهدویّت، از جمله شرایط پیش از ظهور، یاوران مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران حکومت، رخدادهای عصر ظهور، شرایط اقتصادی در آن زمان و ویژگی های جسمی آن حضرت، بیان شده است.
دسته دوم. کتاب های ویژه حدیثی مهدویت
دانشمندان اهل سنّت - همانند عالمان شیعه - فقط به نقل روایات مهدویّت در کتاب های مختلف بسنده نکرده، کتاب هایی چند، ویژه موضوعات مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تألیف کرده اند. برخی از این آثار بدین قرار است:
- اربعون حدیث، اثر ابونعیم اصفهانی (م۴۲۰ ق)؛
-----------------
۱- وی در بخشی با عنوان «جامع الاشراط الکبری» ده ها روایت دیگر را در موضوعات مهدویّت ذکر کرده است.

کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست؛ ولی محقق اربلی در کتاب کشف الغمه فی المعرفه الائمه آن را آورده است.(۱)
- البیان فی اخبار صاحب الزمان (علیه السلام) ؛ اثر ابوعبد الله محمّد کنجی شافعی (م۶۵۸ق)
او مجموع هفتاد حدیث را در۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی (علیه السلام) نیز اشاره کرده است.
- عِقد الدرر فی اخبار المنتظر؛ نگارش یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی (م بعد ۶۵۸ق)
این کتاب، به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم نظیر و منبع مهمی برای کتاب های پس از آن بوده است.
- العرف الوردی فی الاخبار المهدی، اثر جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (م۹۱۱ ق)
وی احادیث مربوط به مهدی را در این کتاب به شکلی گسترده جمع آوری کرده است. این کتاب ضمن مجموعه رساله هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه ای بزرگ تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می نویسد:
این، بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به مهدی را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آن ها را ذکر کرده است، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده است بر آن افزودم و به صورت «ک» آن را رمزگذاری کردم.(۲)
مجموع احادیثی که در این کتاب جمع آوری شده - چه آنچه از ابونعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده - بالغ بر دویست حدیث است.
- البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، اثر علاء الدین علی بن حسام، الدین مشهور به متقی هندی (م۹۷۵ق)؛
-----------------
۱- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۳، ص۲۵۵.
۲- سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص۶۹.

این کتاب، از کتاب های حدیثی درباره مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که بیش از ۲۷۰ حدیث را در بر گرفته است.
نکته قابل توجه در باره روایات مربوط به حضرت مهدی (علیه السلام) در منابع اهل سنّت، این است که بزرگان فراوانی از ایشان، از جمله: ترمذی (م۲۹۷ق)،(۱) حاکم نیشابوری (م۴۰۵ق)،(۲) بیهقی (م۴۵۸ق)،(۳) قرطبی مالکی (م۶۷۱ق)،(۴) به صحت آن ها تصریح کرده اند.(۵)
افزون بر منابع روایی، امروزه ده ها کتاب به دست نویسندگان اهل سنت در موضوع مهدویت نوشته شده که در دسترس علاقه مندان است.
* * *
اهل سنّت و ولادت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
بیشتر اهل سنّت به تولد حضرت مهدی (علیه السلام) اعتقادی ندارند؛ اما دانشمندانی چند از آنان، افزون بر اشاره به ولادت آن حضرت در سال۲۵۵ق، آن حضرت را همان موعود مورد اشاره در کلام پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته اند.
کسانی که در نوشته های خود به ولادت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اشاره کرده اند را می توان به دو دسته تقسیم کرد:(۶)
۱. کسانی که ولادت امام مهدی (علیه السلام) را گزارش کرده اند، ولی بر موعود بودن آن حضرت، ساکت مانده اند.(۷)
الف. ابن اثیر جزری (م۶۳۰ ق)، در کتاب الکامل فی التاریخ در باره حوادث سال۲۶۰ ق چنین نوشته است:
در این سال، ابومحمد علوی
-----------------
۱- سنن ترمذی، ح۲۲۳۲.
۲- مستدرک حاکم، ج۴، ص۴۲۹ و ۴۶۵و ۵۵۳ و ۵۵۸.
۳- الاعتقاد و الهدایه الی سبیل الرشاد، ص۱۲۷.
۴- کتاب التذکره، ص۷۰۴.
۵- ر.ک: سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر (علیه السلام) در اندیشه اسلامی، ص۵۴ -۶۰.
۶- این جا فقط به موارد اندکی اشاره شد. برای تفصیل بیشتر ر. ک: لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر ؛ سیّد ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص۱۸۵ -۲۰۰؛ همو، در انتظار ققنوس، ترجمه و تحقیق مهدی علی زاده، ص۱۸۸ تا ۱۹۸.
۷- یادآوری: برخی از اهل سنّت که ولادت حضرت مهدی (علیه السلام) را گزارش کرده اند، آن را از دیدگاه شیعه بیان کرده اند؛ در حالی که عده ای گمان کرده اند تمام کسانی که ولادت آن حضرت را نقل کرده اند، بر این باور هستند که آن حضرت به دنیا آمده است.

عسکری وفات کرد. او یکی از دوازده امام مذهب امامیه و پدر محمّد است که معتقدند او منتظر می باشد.(۱)
ب. ابن خلکان (م۶۸۱ ق) در کتاب وفیات الاعیان گوید:
ابوالقاسم محمد بن حسن عسکری، فرزند علی الهادی، فرزند محمد الجواد که پیشینیان او ذکر شد،. بر اساس اعتقاد امامیه دوازدهمین از دوازده امام، و معروف به الحجه است... ولادتش، روز جمعه نیمه شعبان سال ۲۵۵ بود.(۲)
ج. ذهبی (م۷۴۸ ق) در کتاب العبر گوید:
و در آن سال (یعنی۲۵۶ ق) محمّد، فرزند حسن فرزند علی الهادی فرزند محمد الجواد، فرزند علی الرضا، فرزند موسی الکاظم، فرزند جعفر الصادق علوی حسینی، ابوالقاسم به دنیا آمد که رافضی ها او را الخلف الحجه و مهدی منتظر و صاحب الزمان لقب داده اند و او،
-----------------
۱- سیّد ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص۱۸۶، به نقل از: الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۷۴ در پایان حوادث سال۲۶۰ ق.
۲- سیّد ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص۱۸۶، به نقل از: وفیات الاعیان، ج۴، ص۱۷۶، ح۵۶۲.

واپسین از دوازده امام است.(۱)
۲. کسانی که افزون بر گزارش ولادت آن حضرت، به موعود بودن او تصریح کرده اند:
الف. کمال الدین محمد بن طلحه شافعی (م۶۵۲ ق) در کتاب «مطالب السؤول» گوید:
ابوالقاسم محمد بن حسن خالص، پسر علی متوکل، پسر قانع، پسر علی الرضا، پسر موسی الکاظم، پسر جعفر الصادق، پسر محمد الباقر، پسر علی زین العابدین، پسر حسین الزکی، پسر علی المرتضی امیر المؤمنین، پسر ابوطالب، مهدی، حجّت، خلف، صالح، منتظر و رحمت و برکات خداوند سبحانه و تعالی بر او باد.(۲)
ب. نورالدین علی بن محمد بن صباغ مالکی (م ۸۵۵ ق) فصل دوازدهم از کتابش الفصول المهمّه را با این عنوان آورده است: «در شرح حال ابوالقاسم حجه، خلف صالح، پسر ابو محمد حسن خالص، او امام دوازدهم است.»
در این فصل، به گفته کنجی شافعی چنین احتجاج می کند:
از چیزهایی که دلالت می کند مهدی از هنگام غیبتش تا کنون زنده و باقی است، کتاب و سنّت می باشد و در بقای او هیچ مانعی نیست؛ همانند باقی ماندن عیسی بن مریم و خضر و الیاس از اولیای خدا و دجال کور و ابلیس ملعون از دشمنان خدا.
سپس دلیل های خود را از کتاب و سنّت بیان می کند و تاریخ ولادت، دلیل های امامت، گوشه هایی از اخبار زندگانی، غیبت، مدت دولت کریمه، کنیه، خاندان و مطالب دیگری از حضرت مهدی محمد بن حسن عسکری را به تفصیل ذکر می کند.(۳)
البته کسانی که به این حقیقت اعتراف کرده اند، بسیار بیش از افراد مورد اشاره اند. علاقه مندان، لازم است به کتاب های مفصل مراجعه کنند.
نیز ن.ک: اهل سنت و مهدی موعود.
* * *
-----------------
۱- سیّد ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص۱۸۶، به نقل از: وفیات الاعیان، ج۴، ص۱۷۶، ح۵۶۲.
۲- مطالب السؤول، ج۲، ص۷۹، باب ۱۲.
۳- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ص۲۸۷.

اهل کتاب در عصر ظهور > دین در عصر ظهور
ایام الله
روزهای بزرگ تاریخی، هنگام پیدایش رحمت ها یا بلاهای ویژه
ایام جمع یوم، به معنای روز است و برای بزرگداشت حوادثی که در روزهایی خاص رخ داده است - اعم از نعمت ها و بلاهای الهی - ایام ظهور آن ها به خدا نسبت داده می شود. این واژه ترکیبی فقط دو بار در قرآن کریم به صراحت آمده است:
۱. خداوند، پس از آنکه یکی از وظایف حضرت موسی (علیه السلام) را خارج کردن قوم خود از تاریکی به روشنایی می شناساند به یکی دیگر از مأموریت های مهم آن حضرت، یعنی یادآوری روزهای خدا (ایام الله) به قوم خود اشاره کرده است:
﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ الله إِنَّ فی ذلِکَ لایاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ﴾؛(۱)
در حقیقت، موسی را با آیات خود فرستادیم [و به او فرمودیم] که قوم خود را از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آور، و روزهای خدا را به آنان یادآوری کن که قطعاً در این [یادآوری]، برای هر شکیبایِ سپاسگزاری عبرت هاست.
۲. پروردگار، در خطابی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به روش برخورد مؤمنان با کافران اشاره کرده و از آن ها می خواهد از کسانی که روزهای سخت و ناگوار خدا (ایام الله) را باور ندارند، درگذرند، تا خداوند خود سزای کردار بد ایشان را بدهد:
﴿قُلْ للذینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا للذینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ الله لِیَجْزِیَ قَوْمًا بِما کانُوا یَکْسِبُونَ﴾؛(۲)
به کسانی که ایمان آورده اند، بگو تا از کسانی که به روزهای [پیروزیِ] خدا امید ندارند در گذرند، تا [خدا هر] گروهی را به [سبب] آنچه مرتکب می شده اند، به مجازات رساند.
خداوند سبحانه و تعالی در آیه نخست، به یکی از مأموریت های بزرگ حضرت موسی (علیه السلام) اشاره کرده، می فرماید: تو
-----------------
۱- ابراهیم (۱۴): ۵.
۲- جاثیه (۴۵): ۱۴.

موظفی ایّام الهی و روزهای خدا را
به یاد قوم خود بیاوری. به طور مسلم، همه روزها، ایام خداوند است؛ همان گونه که همه مکان ها متعلق به خدا است. اگر مکان خاصی به نام بَیْتُ الله (خانه خدا) نامیده شد، دلیل بر ویژگی آن است. همچنین عنوان «اَیّام الله» اشاره به روزهای مخصوصی است که امتیاز و روشنایی و درخشش فوق العاده ای دارد. به همین سبب مفسران، در تفسیر آن، احتمالات مختلفی داده اند؛ برخی گفته اند: اشاره به روزهای پیروزی پیامبران پیشین و امت های راستین آنان و روزهایی است که گونه های نعمت های الهی بر اثر شایستگی ها شامل حال آن ها است. عده ای گفته اند: اشاره به روزهایی است که خداوند سبحانه و تعالی اقوام سرکش را به زنجیر عذاب می کشید و طاغوت ها را با یک فرمان درو می کرد؛ گروهی نیز به هر دو قسمت اشاره کرده اند؛ اما اصولاً نمی توان این تعبیر گویا و رسا را محدود ساخت. «ایّام الله»، تمام روزهایی است که دارای عظمتی در تاریخ زندگی بشر است. هر روز که یکی از فرمان های خدا در آن چنان درخشیده که بقیه امور را تحت الشعاع خود قرار داده، از ایّام الله است.
هر روز که فصل تازه ای در زندگی انسان ها گشوده و درس عبرتی به آن ها داده شده است و ظهور و قیام پیامبری در آن بوده یا طاغوت و فرعون گردن کشی در آن به قعر دره نیستی فرستاده شده، و خلاصه هر روز که حق و عدالتی بر پا شده و ظلم و بدعتی خاموش گشته است، همه آن ها از ایّام الله است.(۱)
در روایاتی که از امامان معصوم (علیهم السلام) به ما رسیده، «ایام الله» به روزهای گوناگونی تفسیر شده است؛ امام باقر (علیه السلام) فرموده است:
ایّام الله سه روز است؛ روزی که حضرت قائم (علیه السلام) قیام خواهد کرد و روز بازگشت برخی از مردگان و روز رستاخیز. (۲)
روشن است که این گونه احادیث دلیل بر انحصار نیست؛ بلکه بیان قسمتی از مصداق های روشن است.
-----------------
۱- ناصرمکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۲۷۱ - ۲۷۲.
۲- «اَیَّامُ الله ثَلاثَهٌ یَوْمُ یَقُومُ القائِمُ وَیَوْمُ الکَرَّهِ وَیَوْمُ الْقِیامَهِ»، شیخ صدوق، الخصال، ص۱۰۸، ح۷۵.

نیز ن.ک: قیام، ظهور، رجعت.
* * *
ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم
سنّتی اجتماعی برای احترام به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
یکی از وظایف مهم عاشقان و شیفتگان حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، احترام و تعظیم آن حضرت است. این احترام و تعظیم، متناسب با سنت ها و فرهنگ های هر جامعه متفاوت خواهد بود.
یکی از کارهایی که برای احترام به آن حضرت انجام می شود ایستادن هنگام شنیدن لقب «قائم» است. در باره این ایستادن دو دیدگاه وجود دارد:
برخی چنین کاری را فقط یک سنت اجتماعی لازم می دانند و بر این باورند در منابع معتبر نخستین، دلیل روایی بر آن وجود ندارد. برخی دیگر، با استناد به برخی کتاب هایی که در سده های اخیر نوشته شده است، آن را عملی مستحب دانسته، انجام آن را اقتدا به عمل معصوم می دانند و در این زمینه دو روایت را ذکر می کنند:
یک. روایتی که در آن از امام صادق (علیه السلام) پرسیده شد: چرا هنگام شنیدن نام «قائم» باید برخیزیم؟ حضرت فرمود:
«برای او، غیبتی طولانی هست و این لقب، یادآور دولت حق آن حضرت و ابراز تأسف بر غربت او است؛ لذا آن حضرت، از شدّت محبت و مرحمتی که به دوستانش دارد، به هر کس که حضرتش را با این لقب یاد کند، نگاه محبت آمیز می کند. از تجلیل و تعظیم آن حضرت است که هر بنده خاضعی مقابل صاحب عصر خود - هنگامی که مولای بزرگوارش به سوی او بنگرد - از جای برخیزد؛ پس باید برخیزد و تعجیل در امر فرج مولایش را از خداوند سبحانه و تعالی بخواهد.» (۱)
در بررسی این روایت، نکاتی گفته شده است:
۱. این روایت و حتی مضمون آن،
-----------------
۱- «لان له غیبه طولانیه و من شده الرأفه الی احبته ینظر الی کل من یذکره بهذا اللقب المشعر بدولته والحسره بغربته و من تعظیمه ان یقوم العبد...»، لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۶۴۰، ح۴.

در هیچ یک از کتاب های معتبر اولیه نیامده است.
۲. روایت، مشتمل بر برخی کلمات نامأنوس مانند«غیبه طولانیه»، است که در هیچ یک از سخنان
معصومان (علیهم السلام) نیامده است.
۳. در هیچ روایتی از امامان پیش از امام صادق (علیه السلام) به انجام دادن این کار اشاره نشده و هیچ جا از انجام آن توسط پیروان اهل بیت (علیهم السلام) سخن به میان نیامده است. در حالی که صدها روایت دارای این کلمه است.
۴. این لقب، چه خصوصیتی دارد که آن حضرت فقط با این لقب به دوستداران خود توجه می فرماید و با لقب های دیگر چنین نیست؟
دو. در روایت است که چون دعبل، قصیده معروف خود را برای امام رضا (علیه السلام) خواند، آن حضرت دست بر سر نهاده و به حالت تواضع ایستاد و برای فرج آن حضرت دعا کرد.(۱) این روایت، در منابع معتبر اولیه این گونه نقل شده است که: عبدالسلام هروی گوید: از دعبل بن خزاعی شنیدم که می گفت: بر مولای خود امام رضا (علیه السلام) قصیده خود را خواندم که چنین آغاز می شود:

مَدَارِسُ آیَاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلَاوَهٍ * * * وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفِرُ الْعَرَصَاتِ

و چون به این ابیات رسیدم:

خُرُوجُ إِمَامٍ لا مَحَالَهَ خَارِجٌ * * * یَقُومُ عَلَی اسْمِ الله وَ الْبَرَکاتِ
یُمَیِّزُ فِینَا کلَّ حَقٍّ وَ بَاطِلٍ * * * وَ یُجْزِی عَلَی النَّعْمَاءِ وَ النَّقِمَاتِ

امام رضا (علیه السلام) به سختی گریست. سپس سر خود را بلند کرده و به من فرمود: «ای خزاعی! روح القدس این دو بیت را بر زبان تو جاری کرده است آیا می دانی این امام کیست و کی قیام خواهد کرد؟» گفتم: «نه؛ای مولای من! فقط شنیده ام امامی از شما خروج می کند و...». (۲)
در بررسی این روایت نیز گفته شده است:
همان گونه که ملاحظه می شود
-----------------
۱- پیشین، ص۶۴۰، ح۳.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۲۷۶، ح۶.

به ایستادن آن حضرت هیچ اشاره ای نشده است، تا چه رسد به این که آن حضرت دست به سر هم گذاشته باشد. نکته قابل تأمل این که در منابع نخستین، تمام کسانی که این روایت را نقل کرده اند، به همین صورت ذکر کرده اند.(۱)
ناگفته نماند در شعر دعبل (آن گونه که در کتاب های یاد شده ذکر شده است) نه فقط لقب قائم به کار نرفته که هیچ یک از القاب دیگر آن حضرت نیز نیامده است.
البته باید توجه داشت امروزه ایستادن هنگام شنیدن لقب خاص حضرت مهدی (علیه السلام) در فرهنگ شیعه به معنای احترام به آن حضرت است و در جمعی که چنین می کنند، اگر برنخاستن، بی احترامی به آن حضرت باشد، به طور قطع جایز نیست.
نیز ن.ک: قائم، قیام، انتظار
* * *
-----------------
۱- علی بن محمد خزاز قمی، کفایه الاثر، ص۲۷۶؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۲، ص۲۶۶؛ امین الاسلام طبرسی، اعلام الوری، ص۳۳۱؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۳۲۸؛ علی بن عبدالکریم نیلی، منتخب الانوار المضیئه، ص۳۹؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۱۵۴.

ب
باب (علی محمد شیرازی)
از مدعیان ارتباط خاص با امام دوازدهم
«باب» در لغت فارسی به معنای پدر، سزاوار، ملایم، متعارف و حاجب است. در عربی نیز به معنای «در» و «محل ورود و خروج» به کار می رود. راغب اصفهانی می گوید: محل دخول و ورود به چیزی را باب می خوانند؛ مانند «باب المدینه» یا «باب البیت.»(۱)
در روایات فراوانی، از پیشوایان معصوم (علیهم السلام) با عنوان «بابُ الله» یاد شده است.(۲) در دعای ندبه می خوانیم: «أیْنَ بَابُ الله الَّذِی مِنْهُ یُؤتی؟»(۳) بنابراین باب، یعنی چیزی که می توان به وسیله آن، به چیز دیگر رسید. حدیث «اَنَا مَدِینَهُ العِلْمِ وَ عَلیٌّ بابُها»؛(۴) بدان معنا است که به
-----------------
۱- راغب اصفهانی، المفردات، ص۶۴.
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۵، ح۷؛ و ر.ک: شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۸۹؛ شیخ طوسی، ال تهذیب، ج۶، ص۲۷.
۳- سید بن طاوس، اقبال الاعمال، ص۲۹۷.
۴- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۳۴، ح۳۳۱۴۶؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۲، ص۶۶.

وسیله حضرت علی (علیه السلام) می توان به شهر علم دست یافت. از دیگر موارد، می توان به «بابُ الحَوائج»، «بابُ حِطه»، «بابُ مَدینَهِ عِلْمِ النَّبی (صلی الله علیه و آله و سلم)»(۱)، «بابُ الحِکمَه» و «بابُ الله» اشاره کرد.
اما در اصطلاح «باب» امامان (علیهم السلام)، به کسی گفته می شود که به معصومان (علیهم السلام) بسیار نزدیک است و در همه کارها یا کاری خاص، نماینده مخصوص آنان شمرده می شود.(۲) بر این اساس، می توان وکیل یا نماینده امام را «باب» امام نامید؛ چنان که ابن شهرآشوب می نویسد: جمعی از اصحاب امامان (علیهم السلام) باب آن بزرگواران بوده اند؛ مانند «رشید هجری» باب سیّد الشهداء (علیه السلام)،(۳) «یحیی بن ام الطویل مطعمی» باب حضرت سجّاد (علیه السلام)،(۴) «جابر بن یزید جعفی» باب امام باقر (علیه السلام) (۵).
رفته رفته این واژه با سوء استفاده مدعیان دروغین - به ویژه «بابیّت» - روبه رو شد. ادعاهای نادرست کسانی چون سیّد علی محمد باب، این واژه را از جایگاه واقعی اش دور و متروک ساخت؛ به گونه ای که امروزه کمتر درباره نمایندگان امام معصوم (علیه السلام) به کار می رود و بیشتر برای اشاره به کسانی است که به دروغ، خود را نماینده معصومان معرفی می کنند.
علی محمد در سال۱۲۳۵ در شیراز به دنیا آمد.(۶) در کودکی به مکتب شیخ عابد رفت و خواندن و نوشتن و سیاه مشق آموخت. شیخ عابد که از شاگردان شیخ احمد احسائی و سید کاظم رشتی بود،(۷) و
-----------------
۱- ر.ک: ابن شهرآشوب، ال مناقب، ج۴، ص۳۲۳؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۴۸، ص۶؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۶۲۶؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۵۲۵؛ سید بن طاوس، الاقبال، ص۶۱۰.
۲- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۵۳.
۳- ابن شهرآشوب، المناقب، ج۳، ص۲۳۲.
۴- ابن شهرآشوب، المناقب، ج۳، ص۳۱۱.
۵- ابن شهرآشوب، المناقب، ج۳، ص۳۴۰.
۶- برگرفته از: دانشنامه جهان اسلام، مقاله "باب"، نوشته: مصطفی حسینی طباطبائی.
۷- عبدالحمید اشراق خاوری، تلخیص: تاریخ نبیل زرندی، ص۶۳ -۶۴.

از همان دوران، علی محمد را با نام رؤسای شیخیه (احسائی و رشتی) آشنا کرد؛ به طوری که چون سید علی محمد در حدود نوزده سالگی به کربلا رفت، در درس سید کاظم رشتی حاضر شد.(۱) در مدتی که نزد سید کاظم رشتی شاگردی می کرد، با مسائل عرفانی و تفسیر و تأویل آیات و احادیث و مسائل فقهی به روش شیخیه آشنا شد و از آرای شیخ احسائی آگاهی یافت.(۲) به علاوه هنگام اقامت در کربلا، از درس ملاصادق خراسانی که او نیز مذهب شیخی داشت بهره گرفت و چندی نزد وی بعضی از کتب ادبی متداول آن ایام را خواند.(۳) در ۱۲۵۷ به شیراز بازگشت و در هر فرصت، مطالعه کتب دینی را فراموش نمی کرد. خودش می گوید:
ولقد طالعت سنابرق جعفرالعلوی و شاهدت بواطن آیاتها؛(۴)
همانا کتاب سنابرق، اثر سید جعفرعلوی [مشهور به کشفی] را خواندم و باطن آیاتش را مشاهده کردم.
علی محمد، گذشته از دلبستگی به اندیشه های شیخی و باطنی به ریاضت کشی نیز مایل بود و هنگام اقامت در بوشهر، در هوای گرم تابستان، از سپیده دم تا طلوع آفتاب و از ظهر تا عصر بر بام خانه، رو به خورشید اورادی می خواند.(۵)
پس از درگذشت سید کاظم رشتی، مریدان و شاگردان وی جانشینی برای وی می جستند که به قول ایشان مصداق «شیعه کامل» یا «رکن رابع» باشد. در این باره، میان چند تن از شاگردان سید کاظم رقابت افتاد. علی محمد نیز در این رقابت شرکت کرد، بلکه پای از جانشینی سید رشتی فراتر نهاد و خود را «باب» امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یا «ذکر» او یعنی واسطه میان امام و مردم شمرد. ادعای علی محمد، چون شگفت آورتر از دعاوی سایر رقیبان بود، واکنش بزرگ تری یافت و نظر گروهی از شیخیان را به سوی وی جلب کرد. هجده تن از شاگردان
-----------------
۱- فاضل مازندرانی، ظهورالحق، ج۳، ص۹۷.
۲- فاضل مازندرانی، اسرار الاثار، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۳.
۳- فاضل مازندرانی، اسرار الاثار، ج۴ ص۳۷۰.
۴- فاضل مازندرانی، ظهورالحق، ج۳، ص۴۷۹.
۵- تاریخ نبیل زرندی، ص۶۷.

سید کاظم که همگی شیخی مذهب بودند (و بعدها سید علی محمد آن ها را حروف حیّ نامید) پیرامونش را گرفتند.(۱)
علی محمد، در آغاز امر، بخش هایی از قرآن کریم را با روشی که از مکتب شیخیه آموخته بود، تأویل کرد و آنجا به تصریح نوشت که امام دوازدهم شیعیان او را مأمور کرده است جهانیان را ارشاد کند و خویشتن را «ذکر» نامید.
همین که مدتی از دعوت وی سپری شد و گروهی به او گرویدند، ادعای خود را تغییر داد و از مهدویت سخن به میان آورد و گفت: «منم آن کسی که هزار سال می باشد که منتظر آن می باشید.» (۲) سپس به ادعای نبوت و رسالت برخاست و به گمان خود، احکام اسلام را با آوردن کتاب بیان نسخ کرد.(۳)
بدین ترتیب، علی محمد هرچند زمانی دعاوی خود را به مقامات بالاتری تغییر می داد و سخنان پیشین را برای یارانش تأویل می کرد و آنان را در پی خود می کشید. پس از بازگشت سید علی محمد به بوشهر (در زمانی که هنوز از ادعای بابیت امام زمان (علیه السلام) فراتر نرفته بود) به دستور والی فارس در رمضان۱۲۶۱ق دستگیر و به شیراز فرستاده شد. در شیراز او را تنبیه کردند آنگاه نزد امام جمعه آن شهر اظهار توبه و ندامت کرد و به قول یکی از موافقان خود برفراز منبر در حضور مردم گفت: «لعنت خدا برکسی که مرا وکیل امام غایب بداند! لعنت خدا برکسی که مرا باب امام بداند!...»(۴) پس از آن شش ماه در خانه پدری خود تحت نظر بود و از آن جا به اصفهان و سپس به قلعه ماکو تبعید شد. در دورانی که در آن قلعه زندانی بود، با مریدانش ملاقات و مکاتبه داشت و از این که می شنید آنان در کار تبلیغ دعاوی او می کوشند به شوق می افتاد و سخنانی را به عنوان کلمات الهی به مریدان عرضه می داشت؛ چنان که
-----------------
۱- عبدالحسین آیتی، الکواکب الدریه فی مآثر البهائیه، ج۱ ص۴۳.
۲- حاجی میرزاجانی کاشانی، نقطه الکاف، ص۱۳۵.
۳- ن.ک: علی محمد باب، بیان عربی، ص۳.
۴- تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ص۱۴۱.

کتاب بیان را در همان قلعه نوشت.(۱)
دولت محمدشاه قاجار برای آن که پیوند او را با مریدانش قطع کند، در صفر۱۲۶۴ وی را از قلعه ماکو به قلعه چهریق در نزدیکی ارومیه و در اواخر سلطنت محمد شاه به تبریز بردند و مجلسی با حضور ناصرالدین میرزا (که در آن وقت ولیعهد بود) و چند تن از علما ترتیب دادند. علی محمد را در آن مجلس حاضر کردند. علی محمد در آن جا آشکارا از مقام مهدویت خود سخن گفت؛ ولی در پاسخ اشکالات و پرسش های علمای حاضر، فروماند.(۲)
پس از آشکارشدن عجز علی محمد در اثبات ادعای خود، وی را چوب زده تنبیه نمودند. او از دعاوی خویش تبری جست و اظهار پشیمانی کرد و خطاب به ولیعهد توبه نامه رسمی نوشت. صورت توبه نامه علی محمد را یکی از مریدانش در کتاب خود آورده است.(۳)
بدین سان علی محمد از دعاوی خود بازگشت؛ ولی توبه او صوری بود، چنان که پیش از توبه اخیر در شیراز نیز برفراز منبر و برابر مردم نیابت و بابیت خود را انکار کرد؛ اما چیزی نگذشت که ادعاهای بالاتری را به میان آورد و از پیامبری و رسالت خویش سخن گفت. در اواخر سلطنت محمدشاه و پس از مرگ او (۱۲۶۴) از سوی مریدان سید علی محمد آشوب هایی در کشور پدید آمد.(۴) و آنان، چنین می پنداشتند که یاران مهدی موعودند و بزودی جهان را در تسخیر خود خواهند گرفت و برشرق و غرب فرمانروایی می کنند. میان ایشان و نیروی دولتی، جنگ درگرفت و فتنه آنان با پیروزی قوای دولت و کشته شدن ملا محمدعلی بارفروشی در جمادی الثانی ۱۲۶۵ پایان گرفت. در زنجان نیز شورشی به سرکردگی ملا محمدعلی زنجانی پدید آمد که به شکست بابیان
-----------------
۱- احمد یزدانی، نظراجمالی در دیانت بهائی، ص۱۳.
۲- ن.ک: فاضل مازندرانی، ظهورالحق، ج۳، ص۱۴.
۳- ن.ک: ابوالفضل گلپایگانی، کشف الغطاء، ص۲۰۴ - ۲۰۵.
۴- ن.ک: حاجی میرزاجانی کاشانی، نقطه الکاف، ص۱۶۲.

انجامید (۱۲۶۶). در تهران نیز گروهی از بابیان به رهبری علی ترشیزی برآن شدند تا ناصرالدین شاه و امیرکبیر و امام جمعه تهران را به قتل رسانند؛ اما نقشه آنان کشف شد و ۳۸ تن از سران بابیان دستگیر و هفت تن از آن ها کشته شدند. شگفت آن که مریدان علی محمد در جنگ های قلعه طبرسی و زنجان، از مسلمانی دم می زدند و نماز می گزاردند و از «بابیت» سید علی محمد جانبداری می کردند.(۱)
ظاهراً در آن هنگام هنوز ادعای مهدویت و نبوت وی بدیشان نرسیده بود؛ از این رو به اعتراف وقایع نگاران بابی برخی از بابیان به محض این که در «بدشت» از ادعای مهدویت علی محمد و تغییر احکام اسلام باخبر شدند، به شدت از او روی گرداندند.(۲) پس از مرگ محمدشاه و بالاگرفتن فتنه بابیه، میرزاتقی خان امیرکبیر - صدراعظم ناصرالدین شاه - مسامحه در کار علی محمد باب را روا ندید و تصمیم گرفت او را در ملاعام به قتل رساند و از این راه آتش شورش ها را فرونشاند. برای این کار، از برخی علما فتوا خواست؛ ولی به گفته ادوارد براون:
دعاوی مختلف و تلون افکار و نوشته های بی مغز و بی اساس و رفتار جنون آمیز او علما را برآن داشت که به علت شبهه خبط دماغ بر اعدام وی رأی ندهند.(۳)
با وجود این برخی از علما که احتمال خبط دماغ درباره علی محمد را نمی دادند و او را مردی دروغگو و ریاست طلب می شمردند، به قتل وی فتوا دادند و علی محمد همراه یکی از پیروانش در۲۷ شعبان۱۲۶۶ در تبریز تیرباران شد.
عقاید
علی محمد باب، از آغاز دعوت خود، عقاید و آرای متناقضی ابراز داشت. آنچه از بیان (مهم ترین کتاب او نزد پیروانش) فهمیده می شود، آن است که وی خود را برتر از همه انبیای الهی می انگاشته و مظهر نفس پروردگار می پنداشته
-----------------
۱- عبدالحسین آیتی، الکواکب الدریه فی مآثرالبهائیه، ج۱ ص۱۶.
۲- عبدالحسین آیتی، الکواکب الدریه فی مآثرالبهائیه، ج۱، ص۱۳۰.
۳- محمد باقرنجفی، بهائیان، ص۲۵۲.

است(۱) و عقیده داشته که با ظهورش، آیین اسلام منسوخ و قیامت موعود در قرآن به پا شده است.(۲) به علاوه علی محمد خود را مبشر ظهور بعدی شمرده و او را «من یظهره الله» خوانده است و در ایمان پیروانش بدو تأکید فراوان دارد.(۳) علی محمد در حقانیت این آرا پافشاری نموده و در برخورد با افرادی که بابی نباشند، خشونت بسیاری را سفارش کرده است؛
-----------------
۱- علی محمد باب، بیان عربی، ص۱.
۲- همو، لوح هیکل الدین، ص۱۸.
۳- بیان عربی، ص۵ -۶.

چنان که در الواح بیان درباره وظیفه اولین فرمانروای بابی می گوید:
لن تذر (کذا) فوق الأرض إذااستطاع أحدا غیرالبابیین؛(۱) چون [فرمانروای بابی] توانایی یافت، هیچکس - جز بابی ها - را برروی زمین باقی نگذارد.
وی، در بیان فارسی فرمان می دهد همه کتاب ها را محو و نابود کنند؛ جز کتبی که درباره آیین وی پدید آمده یا می آید. همچنین تأکید کرده است پیروانش جز کتاب بیان و آنچه بدان وابسته می شود نیاموزند.(۲) افکار سیدعلی محمد باب مجموعه ای از برخی آرای شیخیان و باطنیان (تأویل گرایان) و صوفیان و کسانی که به علم حروف و اعداد گرایش داشته اند و پاره ای از دعاوی شخصی بوده است.
آثار
علی محمد باب، آثاری چند از خود به جای نهاده که برخی از آن ها چاپ شده و پاره ای دیگر به دلیل کشاکش های داخلی میان پیروانش هنوز به چاپ نرسیده است. جز آثاری که پیش از این نام بردیم، برخی کتاب های دیگر او عبارت اند از: پنج شأن، دلائل السبعه، صحیفه عدلیه، تفسیر سوره کوثر، تفسیر سوره بقره، قیوم الأسماء، کتاب الروح.
آثار علی محمد باب غالباً به زبان عربی نوشته شده و سرشار از غلط های صرفی و نحوی است. البته وی کوشیده است - برای آنکه نشان دهد سخنانش رنگ قرآنی دارد - گفتارش را با سجع و وزن همراه سازد و با آن که یگانه معجزه خود را همین سخنان می شمارد،(۳) تکلف و ابتذال در عباراتش سخت آشکار است.
* * *
بابیه > باب
باران های پیاپی
از نشانه های غیر حتمی ظهور
یکی از پدیده های سال ظهور و نشانه های غیر حتمی آن، باران های پیاپی است که تا آن روز، مانند آن دیده نشده است و زمینه آبادی و
-----------------
۱- علی محمد باب، لوح هیکل الدین، ص۱۵.
۲- بیان عربی، ص۱۵.
۳- بیان عربی، ص۲۵.

سرسبزی زمین را فراهم می کند و به بهبود وضع زمین منجر می شود؛ چنان که امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
در آستانه [قیام] قائم (علیه السلام) سالی پرباران خواهد بود که در اثر آن، خرما بر روی نخل می پوسد. در این، تردیدی به خود راه ندهید.(۱)
بارش این مقدار باران پیاپی، کم سابقه یا بی سابقه است. البته احتمال دیگری نیز وجود دارد که این باران ها، هم زمان و در همه جای زمین ببارد. در این صورت، می تواند جنبه اعجاز داشته باشد. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
وقتی که زمان قیام قائم (علیه السلام) فرا رسد، بر مردم باران فرو خواهد ریخت؛ در ماه جمادی الثانی و ده روز رجب؛ بارانی که مانندش دیده نشده است.(۲)
نیز ن.ک: ظهور، نشانه های ظهور، قیام.
* * *
باقریه
شیعیان معتقد به مهدویت امام باقر (علیه السلام)
«باقریه»، به گروهی از شیعیان گفته می شود که به رجعت امام محمد باقر (علیه السلام) معتقد بودند. آنان، رشته امامت را از حضرت علی بن ابی طالب (علیه السلام) به نواده او امام باقر (علیه السلام) کشانده و او را مهدی منتظر می دانستند. به نظر آنان، جابر بن عبد الله انصاری روایت کرده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرموده است:
همانا تو مردی از اهل بیت مرا - که نام او محمد بن علی و کنیه اش اباجعفر است - خواهی دید و چون او را دیدی سلام مرا به وی برسان.(۳)
جابر، آخرین کس از اصحاب پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که در سن پیری و نابینایی درگذشت. وی به دنبال امام
-----------------
۱- «اِنّ قُدّامَ القائِمِ (علیه السلام) لَسَنَهٌ غَیْداقَهٌ یَفْسُدُ فِیها الثَّمَرُ فِی النَّخْلِ فَلا تَشُکُّوا فِی ذلکَ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۴۹؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۶۱.
۲- «اِذا آنَ قِیامُ القائِمِ مَطَرَ النَّاسَ جَمادِی الآخِرهِ وَعَشْرَهَ اَیّامٍ مِنْ رَجَبَ مَطَراً لَم یَرَ الخَلایِقُ مِثلَهُ...»، شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۸۱؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج۲، ص۲۶۴؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۶۳.
۳- «انک سَتُدرِک رَجُلاً مِنْ اَهْلِ بَیْتی اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی یُکنَّی اَبا جَعْفَرٍ فَاقْرَئهُ مِنی السَّلام»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۰۴.

محمدباقر (علیه السلام) که در آن وقت، کودک بود در کوچه های مدینه می گشت و می گفت: «یا باقر! متی القاک؟؛ای باقر! کی تو را خواهم دید؟»
روزی در یکی از کوچه های مدینه، به آن حضرت برخورد و او را به سینه
خود چسباند و سر و دستش را بوسید و گفت: «یابُنََّی! جَدُک رَسُولُ الله یَقْرَئُک السَّلام؛(۱) ای فرزند من! جدّت رسول خدا به تو سلام می رساند.» گویند جابر در همان شب پس از دیدار آن حضرت، درگذشت.
باقریه گویند: از آن جا که جابر، مأمور رساندن سلام از سوی جدش به وی بود، پس آن مهدی منتظر است!(۲) البته این استدلالی بسیار سست و بی ارزش است. بر خلاف این پندار، روایات فراوانی - حتی از خود امام باقر (علیه السلام) - این ادعا را باطل می داند.
ابوبصیر نقل کرده است که امام باقر (علیه السلام) فرمود:
بعد از حسین (علیه السلام) نُه امام می آیند. نُهمین آنان، قائم ایشان است.(۳)
نیز ن.ک: مدعیان مهدویت.
* * *
البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان
از کتاب های اهل سنت در مهدویت
این کتاب، از کتاب های حدیثی مفصل در باب مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که بیش از۲۷۰ حدیث را در بر گرفته و به وسیله علاء الدین علی بن حسام الدین مشهور به متقی هندی (م۹۷۵ ق) نوشته شده است. ابواب کتاب درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و موضوعات مربوط به آن حضرت، به شرح زیر است:
۱. فی الکرامات؛
۲. فی نسب المهدی (علیه السلام) ؛
۳. فی حلیه المهدی (علیه السلام) ؛
۴. فی احوال تقع قبل خروج المهدی (علیه السلام) ؛
۵. فی جامع العلامات و...
در باب های بعد، به چگونگی بیعت با حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، یاران، فتوحات، مدت حکومت و نازل شدن عیسی (علیه السلام)
-----------------
۱- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۶۸، ص۱۸۵.
۲- محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۹۶.
۳- «یَکونُ تِسْعَهُ أَئِمَّهٍ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۴۰.

برای یاری آن حضرت، اشاره شده است. نگارنده درباره کتاب خود می گوید:
چون کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی نگارش جلال الدین سیوطی را مشاهده کردم، از آن جا که آن کتاب، دارای باب بندی و نظم لازم کرد، آن را باب بندی نمودم و برخی احادیث دیگر بر آن افزودم.(۱)
* * *
بعثت امام مهدی (علیه السلام) > ظهور
بَقیهُ الله
از القاب حضرت مهدی (علیه السلام)
واژه «بقیت»، به معنای، باز مانده و پاینده و آن چیزی است که از چیزی باقی گذاشته شود. عبارت «بَقیه الله»، هم در قرآن مجید و هم در روایات آمده است.
در قرآن، فقط یک بار و در داستان حضرت شعیب (علیه السلام) ذکر شده است؛ آن جا که وی قوم خود را از کم فروشی نهی کرده، می گوید:
﴿بَقِیتُ الله خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنینَ وَ ما أَنَا عَلَیکمْ بِحَفیظ﴾(۲)
اگر مؤمن باشید، باقی مانده خدا برای شما بهتر است و من بر شما نگاهبان نیستم.
در روایات گوناگونی «بقیه الله» به وجود امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یا برخی دیگر از امامان (علیهم السلام) تفسیر شده است. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
نخستین سخنی که مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پس از قیام خود می گوید، این آیه است: ﴿بَقِیتُ الله خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنینَ﴾؛ سپس می گوید: «منم بقیه الله بر روی زمین.» (۳)
درست است که در آیه مورد بحث، مخاطب، قوم شعیب بوده و منظور از«بقیه الله»، سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی است؛ ولی هر موجودی نافع که از طرف
-----------------
۱- متقی هندی، البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، ص۱۰.
۲- هود (۱۱): ۸۶.
۳- «وَ أَوَّلُ مَا ینْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیهُ ( بَقِیتُ الله خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ) ثُمَّ یقُولُ: أَنَا بَقِیهُ الله فِی أَرْضِه»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۳۰، باب۳۳، ح۱۶.

داوند سبحانه و تعالی برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، «بقیه الله» محسوب می شود. بر این اساس، تمام پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ، بقیه الله هستند. تمام رهبران راستین نیز که پس از مبارزه با یک دشمن سرسخت برای یک قوم و ملت باقی می مانند، از این نظر بقیه الله هستند. سربازانی که پس از پیروزی از جنگ باز می گردند، آنان نیز بقیه الله هستند.
در روایات، دعاها و زیارات، امامان
معصوم (علیهم السلام) به عنوان «بقیه الله» توصیف شده اند، برای نمونه به بعضی از آن ها اشاره می شود:
۱. به دستور هشام بن عبدالملک، امام باقر (علیه السلام) را به شام بردند. هنگام بازگشت به مدینه، هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند. وقتی به شهر مدینه رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام باقر (علیه السلام) بالای کوهی مشرِف به شهر رفت و با صدای بلند فرمود:
ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیه الله هستم. خداوند سبحانه و تعالی فرمود: «بقیه الله برایتان بهتر است؛ اگر ایمان دارید.» (۱)
۲. در زیارت جامعه کبیره، می خوانیم: «سلام بر امامان که... بقیه الله هستند...».(۲)
از آنجا که مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، آخرین پیشوا و بزرگ ترین رهبر انقلابی پس از بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است، یکی از روشن ترین مصادیق «بقیه الله» و شایسته ترین فرد به این لقب است؛ به ویژه که یگانه باقی مانده بعد از پیامبران و امامان است. نمونه ای از این روایات بدین قرار است:
۱. در دعای ندبه می خوانیم: «کجا است آن بقیه الله که از
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۷۱، ح۵.
۲- «اَلسَّلامُ عَلَی الاَئِمَهِ... وَ بَقیهِ الله...»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۶۰۹.

عترت هدایتگر بیرون نیست؟»(۱)
۲. مردی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: «آیا بر امام قائم می توان با عنوان امیرمؤمنان سلام کرد؟» فرمود: «نه؛ خداوند سبحانه و تعالی این نام را به حضرت امیر مؤمنان علی (علیه السلام) اختصاص داده است. پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز کسی این نام را به خود نبندد، مگر آن که کافر باشد.»
راوی گوید: پرسیدم: «فدایت شوم! پس چگونه بر او سلام کنند؟» فرمود: «می گویند «السَّلامُ عَلَیک یا بَقیهَ الله» سپس این آیه شریفه را تلاوت فرمود: ﴿بَقیتُ اللهِ خَیرٌ لَکم اِنْ کنتُم مُؤمنین﴾».(۲)
۳. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
نخستین سخن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پس از ظهور، این آیه است که می گوید: بقیه الله برایتان بهتر است؛ اگر ایمان دارید. آن گاه می فرماید: «منم بقیه الله و حجّت و خلیفه او در میان شما.» در آن زمان هر کس بر آن حضرت سلام کند، می گوید: «السَّلامُ عَلَیک یا بقیه الله فِی اَرْضِهِ».(۳)
۴. وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری، به محضر امام عسکری (علیه السلام) شرفیاب شد و درباره جانشین آن حضرت پرسید، آن حضرت کودکی خردسال، همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانه ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود:
من بقیه الله بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم.ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن [این کرامت]، نشانه ای طلب نکن.(۴)
-----------------
۱- «أینَ بَقِیهُ الله الَتی لاتَخْلُو مِنَ العِتْرَهِ الهادِیهِ...»، سید بن طاوس، الاقبال، ص۲۹۷.
۲- «لا ذاک اِسْمٌ سَمَّی الله بِهِ اَمیرَالمؤمِنینَ لَمْ یسَمَّ بِهِ اَحَدٌ قَبْلَهُ وَلا یتَسَمَّی بِهِ بَعْدَهُ اِلاّ کافِرٌ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱۱، ح۲؛ تفسیر فرات کوفی، ص۱۹۳، ۲۴۹؛ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۷۶.
۳- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۶.
۴- «اَنَا بَقِیهُ الله فِی اَرْضِهِ وَالمُنْتَقِمُ مِنْ اَعْدائِهِ فَلا تَطْلُبْ اَثَراً بَعْدَ عَینٍ یا اَحْمَدَبنَ اِسْحاقَ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۸۴، ح۱.

* * *
بلالی > محمد بن علی بن بلال
بلالیه
پیروان محمد بن علی بن بلال از مدعیان نیابت امام مهدی (علیه السلام)
ازفرقه های «غالیان» منسوب به ابوطاهر محمد بن علی بن بلال (از اصحاب امام یازدهم (علیه السلام) ) و از منکران نیابت محمد بن عثمان عمری (از نواب اربعه) هستند.
ابوطاهر از تسلیم اموالی که شیعیان به عنوان سهم امام به او داده بودند، به محمد بن عثمان خودداری کرد. سپس ادعای نیابت کرد و گفت وکیل امام است. از طرف حضرت صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) توقیعی در

لعن او صادر شد و شیعیان نیز از وی تبرّی جستند.(۱)
* * *
بهائیت(۲)
فرقه ای منشعب از آیین بابی، پیروان بهاء الله
بهائیت، فرقه ای منشعب از آیین بابیه است. بنیان گذار آیین بهایی، میرزا حسین علی نوری، معروف به بهاء الله است. این آیین نیز نام خود را از همین لقب برگرفته است.
وی در سال ۱۲۳۳ق در تهران به دنیا آمد و مانند برادرانش آموزش های مقدماتی ادب فارسی و عربی را زیر نظر پدر و معلمان و مربیان گذراند. در زمان ادعای بابیت سید علی محمد شیرازی، در جمادی الاولی۱۲۶۰ ق، او جوانی ۲۸ ساله و ساکن تهران بود که در پی تبلیغ نخستین پیرو باب، ملاحسین بشرویه ای در شمار نخستین گروندگان به باب در آمد. از آن پس، همراه برادرش، میرزا یحیی صبح ازل یکی از فعّال ترین افراد بابی شد و به ترویج بابی گری - به ویژه در نور و مازندران - پرداخت.
پیدایش فرقه بهائیت
در دوران جانشینی صبح ازل، حسین علی مسئول تمام امور بابی بود؛ ولی هرگز به این سِمت قانع نبود؛ از این رو در پی آن بود مقصود نهایی خود را ابراز دارد و خویشتن را همان «من یظهره الله» معرفی کند که در کتاب باب ذکرش رفته بود و امور بابی ها را یکسره در دست گیرد. وی پس از بازگشت از سلیمانیه در باغ نجیب پاشا ادعای خود را آشکار کرد(۳) نخستین کسی که به شدت بر او تاخت و ادعایش را باطل شمرد میرزا یحیی ازل، برادرش بود.(۴) رقابت دو برادر بر سر رهبری بابیان کم کم به اوج خود رسید، تا جایی که طرفین یک دیگر را به مرگ تهدید کردند؛ بنابراین در سال۱۲۸۵ق به دستور دولت عثمانی، یحیی صبح ازل به قبرس، و حسین علی به عکا در سرزمین
-----------------
۱- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۶۰ و۲۶۱.
۲- برگرفته از: محمود صدری، «بهائیت»، دانشنامه جهان اسلام.
۳- آیتی، الکواکب الدریه، ج۱، ص۲۵۷.
۴- موسوی، جمال ابهی، ص۱۳۶.

فلسطین تبعید شدند. در همین ایام بود که برای تشخیص طرفداران آن دو، اطرافیان صبح ازل به فرقه «ازلیه» و پیروان میرزا حسین علی بهاء، فرقه «بهائی» نامیده شدند. اما با مرگ یحیی صبح ازل، ازلیه و به تبع آن، بابیان برای ابد فراموش شدند.
سرانجام دعوت میرزا بهاء
وقتی میرزا حسین علی احساس کرد دعوت او مؤ ثر افتاد و عده ای گرد او حلقه زدند، نوع دعوتش را در مراحل گوناگون زمانی تغییر داد. وی پس از ادعای «من یظهره الله» ادّعای رسالت و شارعیت و سپس ادعای حلول روح خدا در خود به نحو تجسد و تجسّم کرد. او با عبارت «انا الهیکل الاعلی» از این مطلب یاد می کرد.
بهاء در بغداد و اسلامبول و ادرنه و نیز در عکا همواره با تقیّه و تظاهر به اسلام زندگی می کرد، تا خشم حکومت عثمانی را بر ضد خود بر نینگیزد. وی در نماز جمعه عکا شرکت می جست و در ماه رمضان، به روزه داری تظاهر می کرد؛ با این حال، رابطه سرّی خود را با بابیان ایران که بعدها «بهائی» نام گرفتند، قطع نکرده و همواره مکتوبات و وحی های ادعایی، یا تجلّیات خدا منشآنه خود را برای آنان می فرستاد یا باز می گفت.
وی سرانجام در سال ۱۸۹۲م (حدود ۱۳۰۹ق) پس از سال ها سکونت در عکا درگذشت و آن جا به خاک سپرده شد.
پس از میرزا حسین علی، فرزندش عبدالبهاء رهبر بهائیان شد و نظام جدیدی را در تفکرات بهائیت پدید آورد. وی در سفرهای خود، تعالیم باب و بهاء را با آنچه در قرن نوزدهم در غرب، به ویژه تحت عناوین روشنگری و مدرنیسم و اومانیسم متداول بود، آشتی داد. او تعالیم دوازدهگانه بهائیت را با الهام از همین آموزه ها تدوین و عرضه کرد که عبارتند از: ترک تقلید، تطابق دین با علم و عقل، وحدت اساس ادیان، بیت العدل، وحدت عالم انسانی، ترک تعصبات، الفت و محبت میان افراد بشر، تعدیل معیشت عمومی، تساوی حقوق زنان و مردان، تعلیم و تربیت اجباری، صلح عمومی و تحریم جنگ و وحدت خط و زبان.(۱)
-----------------
۱- عباس افندی، رساله دیانت جهانی بهائی، ص۲۰.

تعالیم دوازدهگانه یادشده، در ظاهر بسیار جذاب و زیبا است و از طرفی شعارهای تبلیغاتی مؤثری در جذب افراد بهائی به این آیین است؛ اما با عملکرد رهبران و پیروان آن در گذشته و حال - به ویژه برنامه های اعمال شده از سوی «بیت العدل اعظم» بهاییان - مغایرت بسیار دارد.
پس از مرگ عبد البهاء، نوه دختری او شوقی افندی رهبر بهائیان شد. پس از وی، هدایت بهائیان به شورایی با عنوان بیت العدل واگذار شد که تا کنون در فلسطین اشغالی به هدایت بهائیان می پردازد.
آیین ها و باورهای بهائیان
نوشته های علی محمد باب، میرزا حسین علی بهاءالله، عبدالبهاء و تا حدی نیز شوقی افندی از نظر بهائیان مقدس است و در مجالس ایشان قرائت می شود؛ اما کتب باب، به طور عموم در دسترس بهائیان قرار نمی گیرد و دو کتاب اقدس و ایقان میرزاحسین علی نوری است که نزد بهائیان از اهمیت خاصی برخورد است.
تقویم شمسی بهائی از نوروز آغاز شده به نوزده ماه در هر ماه به نوزده روز تقسیم می شود. چهار روز (در سال های کبیسه، پنج روز) باقیمانده که موسوم به ایام «هاء» است، ایام شکرگزاری و جشن تعیین شده است.(۱)
بهائیان موظف به نماز خاصی به صورت روزانه، روزه به مدت نوزده روز از طلوع تا غروب آفتاب (در آخرین ماه سال) و زیارت یکی از اماکن مقدس ایشان شامل منزل سیدعلی محمد باب در شیراز یا منزل میرزاحسین علی نوری در بغدادند.
آیین بهائی از ابتدای پیدایی، میان مسلمانان یک انحراف اعتقادی (فرقه ضاله) شناخته شد ادعای قائمیت توسط علی محمد باب با توجه به احادیث قطعی پذیرفته نبود. ویژگی های مهدی در احادیث اسلامی به گونه ای تبیین شده که راه هرگونه
-----------------
۱- ر.ک: آیتی، کشف الحیل، ج۲، ص۲۰۸؛ عبدالحمید اشراق خاوری، رساله گنجینه حدود و احکام، ص۳۰ - ۳۴؛ احمد یزدانی، نظر اجمالی در دیانت بهائی، ص۹۷- ۹۸.

ادعای بیجا را بسته است. مخالفت علما با علی محمد به سبب همین ادعا و ادعای بابیت او بود.
مشکل بهائیت از این حیث مضاعف است. میرزاحسین علی، علاوه بر قبول قائمیت سیدعلی محمد باب و این که او دین جدیدی آورده است، خود را «من یظهره الله» نامید و ادعای شریعت مستقل را مطرح کرد. همه مسلمانان، خاتمیت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را مسلم می دانند و بالطبع هر ادعا که با این اعتقاد سازگار نباشد و هر فرقه ای که این اصل را نپذیرد، از نظر مسلمانان از اسلام جدا شده است و به هیچ روی نباید خود را برآمده از اسلام بداند.
گذشته از این، اثبات ادعای رسالت برای رهبران آیین بهائی با توجه به مخاطبان اصلی آن ها (مسلمانان و به ویژه شیعیان) ممکن نبود. و مبلغان و مدافعان بهائی - با وجود تلاش بسیار برای استدلالی کردن این ادعا - در اثبات مدعا درماندند و غالباً به شیوه های خاص برای تأیید درستی دین جدید روی آوردند. مهم ترین برهان ایشان، کثرت آیات و نوشته های میرزاحسینعلی و نیز گسترش آیین بهائی بود.
تاریخ پرحادثه رهبران بهائی، نادرست درآمدن پیش گویی های آنان و منازعات دور از ادب از یک سو، حمایت های دولت های استعماری از سران بهائی در مواضع مختلف، به ویژه همراهی آنان با دولت اسرائیل از سوی دیگر، زمینه فعالیت در کشورهای اسلامی به ویژه ایران را از بهائیان گرفت و با وجود فعالیت گسترده تشکیلات بهائی برای تثبیت حضور رسمی پیروان خود در این کشورها، هیچ گاه چنین خواسته ای تحقق نیافت. مؤلفان بسیاری در نقد این آیین کتاب نوشتند؛ مطبوعات فارسی و عربی، رویکردهای سیاسی آنان را افشا کردند؛ علمای حوزه های علمیه شیعه و دانشگاه الازهر و مفتیان بلاد اسلامی جدا بودن این فرقه از امت شورای اسلامی را اعلام داشتند و سازمان های بین المللی اسلامی نیز در قبال آیین بهائی همین موضع را گرفتند. (برای نمونه، رجوع کنید به مصوبه شورای مجمع فقه اسلامی در۱۸تا ۲۳ بهمن ۱۳۶۶ش تا ۱۱ فوریه ۱۹۸۸م در سازمان کنفرانس اسلامی و مجمع فقه اسلامی ص ۸۴- ۸۵ که ادعای رسالت بهاءالله و نزول وحی بر وی و

دیگر باورهای بهائی را مصداق انکار ضروریات دین دانسته است). بازگشت برخی مقامات و مبلغان بهائی از این آیین و افشای مسائل درونی این فرقه نیز عامل مهم فاصله
گرفتن مسلمانان از این آئین بوده است.
* * *
البیان فی اخبار صاحب الزمان (علیه السلام)
از منابع روایی اهل سنت در مهدویّت
ابوعبد الله محمّدکنجی شافعی (م۶۵۸ق)، احادیث مربوط به مهدی و ویژگی های او را با ترتیب ویژه و در باب های منسجم، در این کتاب ذکر کرده است. وی در مقدمه کتابش - برای ردّ اتهام شیعی بودن عقیده مهدویّت و اثبات آن به عنوان یک موضوع اسلامی - اذعان می کند که در این کتاب، فقط احادیثی را آورده است که از طریق اهل سنّت، روایت شده و از ذکر روایات شیعی پرهیز کرده است.(۱) وی در کتاب البیان، می نویسد:
احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره مهدی به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است.
او مجموع این احادیث (هفتاد حدیث) را در۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی (علیه السلام) نیز اشاره نموده است. برخی عناوین باب های این کتاب عبارت است: فی ذکر خروجه فی آخر الزمان، فی قوله (صلی الله علیه و آله و سلم) : المهدی من عترتی من ولد فاطمه، فی ذکر المهدی من سادات اهل الجنه، فی امر النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) بمبایعه المهدی، فی ذکر نصره اهل المشرق للمهدی، فی مقدار ملکه بعد ظهوره، فی بیان انّه یصلی بعیسی (علیه السلام) ؛ فی تحلیه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) المهدی (علیه السلام)، فی تصریح النبی بانّ المهدی من ولد الحسین (علیه السلام)، فی ذکر کرم المهدی. (علیه السلام)
نکته قابل توجه این که وی - با
-----------------
۱- ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق: مهدی حمد الفتلاوی، ص۱۹.

وجود انکار ولادت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از سوی بیشتر علمای اهل سنّت - آخرین باب را چنین نامیده است: «فی الدلاله علی جواز بقاء المهدی حیاً». بر این اساس، وی نه فقط ولادت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را پذیرفته، بلکه هرگونه استبعاد در باره طول عمر آن حضرت را نیز منتفی دانسته است.
کنجی شافعی در آغاز این باب می نویسد:
هیچ امتناعی در بقای مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وجود ندارد؛ به دلیل این که عیسی، الیاس و خضر که از اولیای خداوند می باشند، زنده هستند و دجال و ابلیس، که از دشمنان خداوند می باشند نیز زنده هستند و زنده بودن این ها، به وسیله قرآن و سنّت اثبات شده است. آن گاه که بر این موضوع اتفاق کرده اند، زنده بودن مهدی را انکار نموده اند... پس به سخن هیچ عاقلی بعد از این توجه نمی شود، در این که باقی بودن مهدی را انکار کند.(۱)
به باور تاریخ نگاران، نویسنده کتاب، در سال ۶۵۸ ق در جامع اموی دمشق، به دست گروهی از عوام و به جهت تمایل وی به شیعه، کشته شد.(۲)
آیت الله حسن زاده آملی در وصف این کتاب می نویسد:
کتاب بیان در عین حال که صغیر الحجم است، بسیار عظیم النفع است. این کتاب موجز حائز فوایدی گرانقدر و ارزشمند است و هر چند هر یک از ابواب آن را در امر صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اهمیّتی بسزا است؛ لکن بعضی از ابواب - به خصوص باب های دوم و هفتم و نهم و سیزدهم و بیست و چهارم و بیست و پنجم - را شأنی دیگر و در خور دقت بیشتر و بهتر است.(۳)
* * *
بیت الحمد
خانه ای که از هنگام ولادت حضرت مهدی (علیه السلام) چراغی در آن روشن شده
«بیت» در لغت به معنای خانه و «حمد» به معنای ستایش و ثنا است.
-----------------
۱- ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق: مهدی حمد الفتلاوی، ص۹۷.
۲- ابو عبد الله محمد کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان، تحقیق: مهدی حمد الفتلاوی، ص۱۲.
۳- حسن حسن زاده آملی، نهج الولایه، ص۹۳.

این واژه در بعضی از روایات، به کار رفته و به عنوان جایگاهی مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) معرفی شده است. مفضل گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) فرمود:
همانا برای صاحب این امر، خانه ای است که بدان بیت الحمد می گویند. در آن، چراغی هست که از هنگام ولادت روشنی می بخشد و تا روزی که با شمشیر قیام می کند، خاموش نخواهد شد.(۱)
-----------------
۱- «اِنَّ لِصَاحِبِ هَذا الاَمْرِ بَیتاً یقَالُ لَهُ بَیتُ الحَمْدِ فِیهِ سِراجٌ یزهَرُ مُنذُ وُلِدَ اِلَی یوْمَ یقُومُ بِالسَّیفِ لایطْفَأ»، نعمانی، الغیبه، ص۲۳۹، ح۳۱.

جایگاه این خانه و چگونگی روشنایی آن، به روشنی بیان نشده است؛ ولی احتمال می رود مقصود، معنایی کنایی باشد یعنی با ولادت آخرین حجّت الهی، چراغ هدایت بشر با فروغی هر چه بیشتر، به پرتو افشانی پرداخته و زمین را از نور وجود خود آکنده ساخته است.
این روایت با همین مضمون از امام باقر (علیه السلام) نیز نقل شده است.(۱)
* * *
بیت المقدس
محل اقتدای مسیح (علیه السلام) به حضرت مهدی (علیه السلام) در عصر ظهور
شهر «البیت المُقَدَّس» یا «بَیت المَقدِس» یا «قُدس» در غرب آسیا و شمال خاورمیانه، در فلسطین واقع شده و نخستین قبله مسلمانان است. قداست این شهر بسیار است. آن را پیامبران بنا کرده اند، داود (علیه السلام) و سلیمان (علیه السلام) در این شهر حشمت داشتند.(۲)
خداوند سبحانه و تعالی در همین شهر، زکریا (علیه السلام) را به یحیی (علیه السلام) بشارت داد. جبال و طیر را در بیت المقدس برای داوود (علیه السلام) مسخر ساخت.(۳) هاجر از کوثا به بیت المقدس هجرت کرد. موسی (علیه السلام) این جا به نور رب العزه نگریست و همین جا با خداوند سخن گفت.(۴) مریم عذرا در بیت المقدس وفات یافت عیسی بن مریم در همین جا به دنیا آمد و عروج کرد. حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) مدت ها رو به بیت المقدس نماز می گزارد(۵) و أسرای آن حضرت به این جا و معراج آن حضرت، از همین جا بود.(۶) بالاخره در اینجا حضرت مسیح نازل شده و در نماز به حضرت مهدی (علیه السلام) اقتدا خواهد کرد.(۷)
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۶۷، ح۴۸۳.
۲- ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۴۴، ح۱۱۴؛ شیخ طوسی، التهذیب، ج۶، ص۲۲، ح۱۰۷.
۳- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۴، ص۷۲.
۴- ر.ک: میرزا حسین طبرسی نوری، مستدرک الوسائل، ح۱۰، ص۳۲۴.
۵- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۸۶.
۶- اسراء (۱۷): ۱.
۷- ر.ک:صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، فصل۸۴، ح۱۳؛ ابن بطریق، العمده، ص۴۳۰، ح۹۰۱.

امام علی (علیه السلام) از «بیت المقدس» در آستانه ظهور به عنوان بهترین جاها یاد کرده، فرمود:
بهترین جاها در آن روز، بیت المقدس باشد و بر مردم زمانی در آید که هر کدامشان آرزو کنند از ساکنان آن جا باشند.(۱)
نیز ن.ک: نزول عیسی (علیه السلام).
* * *
بیدا > خسف به بید
بیعت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
«بیعت» واژه عربی از ریشه (ب ی ع) به معنای خرید و فروش و ایجاب و پذیرش بیع و در اصطلاح بر هم زدن کف دست راست از طرفین معامله به نشانه ختم معامله و تسلیم است و نیز به هر عمل و رفتاری اطلاق می شود که شخص به وسیله آن فرمانبرداری خود را از شخص دیگر و سرسپردگی در برابر امر و سلطه او نشان دهد.
شاید اطلاق کلمه «بیعت» به این معنا، از این جهت است که هر یک از دو طرف، تعهّدی همچون دو معامله گر در برابر دیگری می کنند؛ بیعت کننده حاضر می شود تا پای جان و مال و فرزند در راه اطاعتِ او بایستد و بیعت پذیر نیز حمایت و دفاع او را بر عهده می گیرد.
بیعت، سنّتی بود که پیش از اسلام، میان عرب رواج داشت؛ به همین دلیل در آغاز اسلام که طائفه اوس و خزرج موقع حج از مدینه به مکه آمدند و با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در عقبه بیعت کردند، برخورد آن ها با مسأله بیعت، برخورد با یک امر آشنا بود. پس از آن نیز پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در فرصت های گوناگون، با مسلمانان تجدید بیعت کرد.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت زنان را نیز می پذیرفت؛ اما نه از راه دست دادن؛ بلکه دستور می داد ظرف بزرگی از آب حاضر کنند. سپس آن حضرت دست خود را در یک طرف ظرف فرو می برد و زنان بیعت کننده در طرف دیگر.
گفتنی است در باره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) - که از سوی خدا
-----------------
۱- «... خَیرُ المَسَاکِنِ یَومَئِذٍ بَیْتُ المَقْدِسِ، وَلَیَأتِیَنَّ عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ یَتَمَنّی اَحَدُهُم اَنَّهُ مِنْ سُکّانِه»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب۴۷، ح۱.

نصب می شوند، به بیعت نیازی نیست؛ یعنی اطاعت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام
معصوم (علیهم السلام) منصوب از سوی او، واجب است؛ چه بر کسانی که بیعت کرده اند و چه با آنان بیعت نکرده باشند. و به تعبیر دیگر، لازمه مقام نبوّت و امامت، وجوب اطاعت است؛ همان گونه که قرآن می فرماید:
﴿یَا اَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اَطیعُوا الله وَاَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الاَمْرِ مِنْکمْ﴾(۱)
ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید.
حال این پرسش پیش می آید که اگر چنین است، چرا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از یاران خود یا تازه مسلمانان، بیعت گرفت که دو نمونه آن (بیعت رضوان و بیعت با اهل مکه) به طور صریح در قرآن آمده است؟(۲)
در پاسخ باید گفت: بدون شک این بیعت ها یک نوع تأکید بر وفاداری بوده که در مواقع خاصی انجام می گرفته است؛ به ویژه برای مقابله با بحران ها و حوادث سخت از آن استفاده می شده است، تا در سایه آن، روح تازه ای در کالبد افراد دمیده شود.
همین امر در بیعت با حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود که جنبه تأکید بر وفاداری دارد. یکی از کارهای نخست حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هنگام ظهور، بیعت با یاران خود است. این بیعت، در مسجد الحرام و بین رکن و مقام صورت می گیرد.(۳) همان گونه که پیش از این یاد شد، در روایاتی نقل شده است که نخستین بیعت کننده با حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، جبرئیل امین است.
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
... پس نخستین کسی که با او بیعت کند، جبرئیل است. سپس آن ۳۱۳ نفر [بیعت می کنند]....(۴)
پس از این بیعت ویژه، حضرت
-----------------
۱- نساء (۴): ۵۹.
۲- ر.ک: سوره فتح (۴۸): ۱۰ و ۱۸.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۶، ح۵۰۲؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹.
۴- «... فَیَکونُ أَوَّلُ مَنْ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ الثَّلَاثَمِائَهِ وَ الثَّلَاثَهَ عَشَر»، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛ نیز ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.

مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با دیگر یاران خود بیعت خواهد کرد.
افزون بر روایات شیعه در پاره ای از روایات اهل سنّت نیز بر بیعت یاران حضرت با ایشان تأکید شده است. صنعانی (م۲۱۱ق) یکی از بزرگان اهل سنّت در باره این بیعت در روایاتی اشاره کرده است.(۱)
بنابراین بیعت فقط به دلیل تأکید بر دلدادگی یاران است و هرگز به سبب اعتماد و یا عدم اعتماد نیست.
* * *
بیعت نامه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
مفاد بیعت حضرت مهدی (علیه السلام) با یاران خود هنگام ظهور
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) به مفاد بیعت نامه مردم و حضرت مهدی (علیه السلام) این گونه اشاره کرده است:
... با او بیعت می کنند که هرگز دزدی نکنند، مرتکب فحشا نشوند، مسلمانی را دشنام ندهند، خون کسی را به ناحق نریزند، به آبروی کسی لطمه نزنند، به خانه کسی هجوم نبرند، کسی را به ناحق نزنند، طلا، نقره، گندم و جو ذخیره نکنند، مال یتیم نخورند، در باره چیزی که یقین ندارند، گواهی ندهند، مسجدی را خراب نکنند، مشروب نخورند، حریر و خز نپوشند، برابر سیم و زر سر فرود نیاورند، راه را بر کسی نبندند، راه را ناامن نکنند، گرد همجنس بازی نگردندف خوراکی از گندم و جو انبار نکنند، به کم قناعت کنند، طرفدار پاکی باشند و از پلیدی گریزان باشند، به نیکی فرمان دهند و از زشتی ها باز دارند، جامه های خشن بپوشند، خاک را متکای خود سازند، در راه خدا حق جهاد را ادا کنند و....
او نیز در حق خود تعهد می کند:
از راه آنان برود، جامه ای مثل جامه آن ها بپوشد. مرکبی همانند مرکب آنان سوار شود و آن چنان که آن ها خواهند، باشد... با کم راضی و قانع شود، زمین را به یاری خدا پر از عدالت کند، آن چنان که پر از ستم شده است، خدا را آن چنان که شایسته است بپرستد، برای خود دربان و نگاهبان اختیار نکند.» (۲)
-----------------
۱- صنعانی، المصنف، ج۱۱، باب المهدی، ح۲۰۷۶۹؛ نیز: ر.ک: مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۱۲۳.
۲- لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۴۶۹.

البیعه لله
شعار پرچم مهدی (علیه السلام) هنگام ظهور
از برخی روایات اسلامی - اعم از شیعه و اهل سنّت - استفاده می شود که شعار پرچم پر افتخار حضرت مهدی (علیه السلام) هنگام ظهور، جمله «البَیْعَهُ لله» است. شیخ صدوق روایت کرده است: «همانا بر پرچم مهدی البَیْعَهُ للهِ است.»(۱)
همچنین در برخی روایات دیگر گفته شده است: البَیْعَهُ لله ندایی است که از سوی جبرئیل امین به گوش جهانیان می رسد. شیخ مفید ازامام صادق (علیه السلام) نقل کرده است:
جبرئیل، از کنار دست راست او ندا سر می دهد: «البَیْعَهُ لله». پس در آن هنگام، پیروان او از اقصی نقاط گیتی به سوی او می شتابند، تا این که با آن حضرت بیعت کنند. پس خداوند سبحانه و تعالی به وسیله او زمین را پر از عدل و داد می سازد؛ آن سان که پر از ظلم و جور شده است.» (۲)
* * *
-----------------
۱- «اِنَّهُ یَکُونُ فِی رایَهِ المَهدِیّ (علیه السلام) البَیْعَهُ للهِ عَزَّوَجَل»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۴، ح۲۲؛ علی بن عبدالکریم نیلی نجفی، منتخب الانوار المضئیه، ص۱۷۸؛ علی بن یوسف حلی، العدد القویه، ص۶۶؛ نعیم بن حماد المروزی، الفتن، ص۲۲۰؛ قندوزی، ینابیع الموده، ج۳، ص۲۶۷.
۲- «... جَبْرَئیلُ عَنْ یَدِهِ الیُمْنی یُنادِی البَیْعَهُ للهِ فَتَصِیرُ اِلَیهِ شِیعَتُهُ مِنْ اَطْرَافِ الاَرضِ تُطْوی لَهُمْ طَیّاً حَتّی یُبایِعُوهُ فَیَمْلَأُ الله بِهِ الاَرْضَ عَدْلاً کَمَا مُلِئتْ ظُلْماً وَ جَوراً»، شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۷۹؛ طبری، دلائل الامامه، ص۲۵۰؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۵۳؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۲۶۲.

پ
پایان تاریخ > آخرالزمان
پدر حضرت مهدی (علیه السلام) > امام حسن عسکری (علیه السلام)
پدر مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و اهل سنّت
یکی از موارد اختلاف بین شیعه و سنّی در موضوع مهدویّت، اختلاف در پدر حضرت مهدی است. شیعه، با استناد به دلیل های فراوان ثابت کرده پدر حضرت مهدی (علیه السلام)، امام حسن عسکری (علیه السلام) است؛ در حالی که بیشتر اهل سنّت، با بیان برخی روایات در این زمینه، بر این باورند که نام پدر مهدی عبد الله، هم نام پدر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
دانشمندان شیعه، با حفظ امانت کامل، برخی از این احادیث را - هر چند صحیح نمی دانسته اند - بدون کم و کاست از کتاب های اهل سنّت نقل کرده اند؛ اما هرگز در این موضوع تردید به خود راه نداده اند. برخی از احادیثی که اهل سنّت با استناد به آن ها، چنین دیدگاهی را انتخاب کرده اند، بدین قرار است:
ابن ابی شیبه، طبرانی و حاکم، از عاصم بن ابی النجود، از زِرّ بن حُبَیش از عبد الله بن مسعود روایت کرده اند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

لا تذهب الدنیا حتی یبعث الله رجلا یواطئ اسمه اسمی، و اسم ابیه اسم ابی؛(۱)
دنیا از میان نمی رود، مگر این که خداوند سبحانه و تعالی مردی را بر می انگیزاند که نام او هم نام من و نام پدرش نام پدر من است.
ابو عمرو دانی و خطیب بغدادی، از عاصم بن ابی النجود از زرّ بن حبیش، از عبد الله بن مسعود نقل کرده اند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
قیامت بر پا نمی شود؛ مگر آنکه مردی از خاندان من بر همه مردم پادشاهی کند، نام او نام من و نام پدرش، نام پدر من است.(۲)
نعیم بن حماد، خطیب و ابن حجر، همگی از عاصم، از زرّ بن حبیش از ابن مسعود روایت کرده اند که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «المهدی یواطئ اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی»؛(۳) «مهدی نامش هم نام من و نام پدرش نام پدر من است.»
نعیم بن حماد به سند خودش از ابوالطفیل آورده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«المهدی اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی؛(۴) مهدی نامش نام من و نام پدرش، نام پدر من است.»
هیچ یک از این احادیث، نمی تواند دلیلی محکم، بر ادعای کسانی باشد که نام پدر مهدی (علیه السلام) را «عبد الله» دانسته اند. سند حدیث چهارم به اتفاق همه محدثان ضعیف است؛ زیرا یکی از راویان آن رشدین بن سعد است؛ یعنی همان «رِشدین بن ابی رِشدین» است که همه بزرگان اهل سنّت در علم رجال بر ضعف او اتفاق دارند.(۵) بدین
-----------------
۱- ابن ابی شیبه، المصنف، ج۱۵، ص۱۹۸، ح۱۹۴۹۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج۱۰، ص۱۶۳، ح۱۰۲۱۳ و ص۱۶۶، ح۱۰۲۲۲؛ مستدرک حاکم، ج۴، ص۴۴۲؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۲۶۱.
۲- ابو عمرو دانی، سنن، ص۹۴و۹۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۷۰.
۳- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ص۳۹۱؛ نعیم بن حماد، الفتن، ج۱، ص۳۶۷، ح۱۰۷۶ و ۱۰۷۷؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۴، ص۲۶۸، ح۳۸۶۷۸ به نقل از ابن عساکر.
۴- نعیم بن حماد، الفتن، ج۱، ص۳۶۸، ح۱۰۸۰.
۵- ر. ک: المزی، تهذیب الکمال، ج۹، ص۱۹۱؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۳، ص۲۴۰.

ترتیب و بدون شک در چنین امر مهمّی، نمی توان سخن این گونه افراد را پذیرفت.
سه حدیث نخستین، نیز نمی توانند حجّت و دلیل باشند؛ چون عبارت «نام پدرش نام پدر من است» را بزرگان و حافظان حدیث نقل نکرده اند و فقط جمله «نام او، نام من است» را همگان، بدون اضافه ای دیگر آورده اند.
برخی از پژوهشگران اهل سنّت که روایت کنندگان از عاصم بن ابی النجود را بررسی کرده اند، به این مطلب تصریح کرده و گفته اند: «این اضافه در اصل حدیث نیست.»
از طرف دیگر، هر سه حدیث، فقط به ابن مسعود، ختم می شود و حال آن که در مسند احمد در چند مورد، همین حدیث از ابن مسعود نقل شده که با جمله «نام او، نام من است»، پایان یافته است.(۱)
تِرمذی می گوید: «حدیث از علی (علیه السلام)، ابو سعید خدری، ام سلمه و ابوهریره، فقط با لفظ «نام او، نام من است» روایت شده است.» آن گاه - بعد از نقل حدیث ابن مسعود با این لفظ - می افزاید: «در این باب، از علی، ابوسعید، ام سلمه و ابوهریره روایت شده و این حدیث نیکو و صحیح است.» (۲)
طبرانی در المعجم الکبیر آن را از ابن مسعود، از چند طریق فقط با لفظ «نام او نام من است» در حدیث های ۱۰۲۱۴ به بعد، نقل کرده است.
حاکم نیز در مستدرک، حدیث را از ابن مسعود فقط با جمله «نام او نام من است»، نقل کرده و گفته است: «این حدیث با شرط شیخین صحیح است و آنان آن را نقل نکرده اند.»(۳)
بغوی در مصابیح السنه حدیث را - بدون اضافه - نقل کرده و گوید: حدیث نیکو است.(۴) مقدسی شافعی تصریح می کند: این افزوده را بزرگان حدیث روایت نکرده اند. پس از نقل حدیث - بدون آن اضافه - می نویسد: «گروهی از بزرگان حدیث، در کتاب های خود به همین گونه آورده اند؛ مانند: ابو عیسی ترمذی در جامع، ابی داود در
-----------------
۱- احمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۷۶ و ۳۷۷ و۴۳۰ و ۴۴۸.
۲- سنن ترمذی، ج۴، ص۵۰۵، ح۲۲۳۰.
۳- حاکم نیشابوری، المستدرک، ج۴، ص۴۴۲.
۴- مصابیح السنه، ص۴۹۲، ح۴۲۱۰.

سنن و حافظ ابو بکر بیهقی و شیخ ابوعمرو دانی.»(۱)
سپس حدیث های دیگری در تأیید درستی نقل خود از بزرگانی چند - مانند طبری، احمد بن حنبل، ترمذی، ابو داود، حافظ ابو داود و بیهقی - به نقل از عبد الله بن مسعود، عبد الله بن عمر و حذیفه می آورد.(۲)
همان گونه که اشاره شد، تِرمذی این حدیث را از حضرت علی (علیه السلام)، ابوسعید خدری، ام سلمه و ابوهریره فقط با جمله «نام او، نام من است»، روایت کرده است. اگر جمله «و نام پدرش، نام پدر من است» در متن اصلی روایت ابن مسعود می بود، قابل تصور نیست که همه این شخصیت های یاد شده، به اتفاق آن را حذف کرده باشند؛ هر چند آنان از عاصم بن ابی النجود هم روایت کرده باشند.
اما اینکه این افزوده چگونه به روایت ها راه یافته، احتمالاتی قابل طرح است:
۱. از سوی پیروان حسنی ها به منظور اثبات مهدویّت محمد بن عبد الله بن حسن مثنا، اضافه شده است.
۲. از سوی طرفداران بنی عباس، برای تأیید مهدویّت محمد بن عبد الله (ابو جعفر) منصور عباسی، به حدیث ابن مسعود افزوده شده است. این احتمال، زمانی به واقعیت نزدیک می شود که بدانیم محمد بن عبد الله بن حسن مثنا، لکنت زبان داشت؛. از این رو پیروانش دروغ دیگری به روایت ابوهریره افزوده و چنین نقل کرده اند: «به درستی که مهدی نامش محمد بن عبد الله است و در زبانش کندی وجود دارد.» (۳)
بر این اساس هر سه حدیث نخستین، با نقل حافظان حدیث از عاصم مخالفت دارد. از این رو حافظ ابو نعیم اصفهانی (م۴۳۰ ق) در مناقب المهدی این حدیث را با ۳۳ سلسله راویان مختلف تا عاصم، نقل کرده است. در این نقل ها حتی یکی از آن ها عبارت «ونام پدرش نام پدر من است» را ندارد و با عبارت «نام او نام من است» پایان یافته است.
گنجی شافعی (م ۶۳۸ ق) متن اصفهانی را نقل و اضافه می کند: «این حدیث را غیر از عاصم، دیگرانی هم
-----------------
۱- مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب۲، ص۵۱.
۲- مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب۲، ص۵۱ - ۵۶.
۳- ر. ک: ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۱۶۳ و ۱۶۴.

مانند عمرو بن حره، از زرّ نقل کرده اند و همگی با «نام او نام من است»، آن را به پایان برده اند؛ جز روایتی که عبارت «و نام پدرش نام پدر من است» را دارد.

کوتاه سخن این که چنین اضافه ای پذیرفتنی نیست؛ به خصوص که احمد بن حنبل با دقتی که در ضبط حدیث دارد، این حدیث را چند بار در مسندش با جمله «و نامش نام من است» نقل کرده است.» (۱)
از بحث های گذشته روشن می شود که تبار امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، به امام حسین (علیه السلام) می رسد و دیگر احادیثی که خلاف این را می رسانند، ضعیف و بی اعتبار بوده، هیچ قرینه ای بر صحت آن ها در دست نیست. با توجه به نتیجه بحث های گذشته نیز به دست می آید: نقل متواتر نزد مسلمانان نیز همین نتیجه را تأیید می کند.(۲)
* * *
پرچم حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در روایات آمده پرچم حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هنگام ظهور، همان پرچم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «مَعَهُ رَایَهُ رَسُول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ؛ همراه او پرچم پیامبر اکرم است.»
آن گاه آن حضرت در پاسخ شخصی که پرسید: «آیا نزد او است یا این که برای او آورده می شود؟ فرمود: «بلکه جبرئیل آن را خواهد آورد.»
سپس فرمود: با آن پرچم، بر هیچ [قوم ستمگری] نمی گذرد، مگر آن که خداوند سبحانه و تعالی آن ها را هلاک می سازد.(۳)
شبیه همین روایت از امام سجاد (علیه السلام) نیز نقل شده است.(۴)
اهمیّت این امر، به قدری است که در غیبت نعمانی بابی تدوین شده است با این عنوان که پرچم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از جنگ جمل، باز نخواهد شد؛ مگر به دست قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).(۵)
امام صادق (علیه السلام) درباره آن پرچم به ابوبصیر فرمود:
ای ابا محمد! به خدا سوگند! آن پرچم نه از پنبه است و نه از کتان و
-----------------
۱- کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۴۸۲.
۲- سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص۹۲ - ۱۰۷ (با تصرف).
۳- «بَلْ یُؤْتَی بِهَا یَأْتِیهِ بِهَا جَبْرَئِیلُ (علیه السلام)...»، نعمانی، الغیبه، ص۳۰۹، ح۴؛ و ر.ک: کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۷۲، ح۲۳.
۴- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۱۳۵، ح۳.
۵- نعمانی، الغیبه، ص۳۰۷.

نه از ابریشم و نه از حریر. سپس در پاسخ از جنس آن، فرمود:
از ورق (برگ) بهشتی است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روز بدر، آن را برافراشت و بعد، آن را در هم پیچید و به علی (علیه السلام) داد. همچنان نزد علی (علیه السلام) بود، تا هنگامی که روز بصره فرا رسید، آن را برافراشت. و خداوند سبحانه و تعالی پیروزی را نصیب او ساخت. سپس آن حضرت آن را در هم پیچید و آن این جا نزد ما است. هیچ کس آن را نخواهد گشود، تا آن گاه که قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند و چون او قیام نمود، آن را برخواهد افراشت.(۱)
و از امام علی (علیه السلام) روایت شده است:
آن گاه که مهدی پرچم خویش را به اهتزاز در آورد، بین مشرق و مغرب برای او روشن خواهد شد.(۲)
* * *
پرچم های سیاه
از نشانه های ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)
در روایات مربوط به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و ظهور ایشان سخن از «پرچم های سیاه از خراسان» به میان آمده است. مضمون این روایات، آن است که پیش از ظهور امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در منطقه خراسان (خراسان قدیم، شامل قسمت های زیادی از ایران، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان) انقلابی برپا می شود و مردم، در حالی که پرچم های سیاه را به اهتزاز در آورده اند، به حرکت در می آیند.(۳)
پدیدار شدن این نشانه در آستانه ظهور و اندکی پیش از آن خواهد بود؛ به گونه ای که حضرت مهدی (علیه السلام) آنان را به سوی خویش فرا می خواند. امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
پرچم های سیاهی از خراسان بیرون می آید و به جانب کوفه به حرکت
-----------------
۱- «یا اَبا مُحَمَّدٍ ما هِیَ وَالله قُطْنٌ وَلاکَتانٌ وَلاقَزٌّ وَلاحَریرٌ. قُلْتُ: فَمِنْ اَیِّ شَیْ ءٍ هِیَ قالَ مِن وَرَقِ الجَنّهِ نَشَرَها رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یَومَ بَدرٍ ثُمَّ لَفَّها وَدَفَعَها اِلَی عَلیّ (علیه السلام) فَلَمْ تَزَلْ عِنْدَ عَلیٍّ حَتَّی اِذا کانَ یَوْمَ البَصْرَهِ نَشَرَها اَمیرُالمُؤمِنینَ فَفَتَحَ الله عَلَیهِ ثُمَّ لَفَّها وَهِیَ عِندَنا هُناکَ لا یَنْشُرُها اَحَدٌ حَتَّی یَقُومَ القائِمُ فَاِذا هُوَ قامَ نَشَرَها...»، نعمانی، الغیبه، ص۳۰۷، ح۲.
۲- «اِذا هَزَّ رایَتَهُ اَضاءَ لَها ما بَیْنَ المَشْرِقِ وَالمَغْرِبِ»، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۳، ح۱۷.
۳- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۵۲.

درمی آید. چون مهدی (علیه السلام) ظاهر شود، اینان کسی را برای بیعت نزد آن حضرت می فرستند.(۱)
-----------------
۱- «تَنْزِلُ الرّایاتُ السُّودُ حَتّی تَخْرُجَ مِنْ خُراسان اِلَی الکُوفَهِ فَاِذا ظَهَرَ المَهْدِیُ (علیه السلام) بَعَثَ اِلَیهِ بِالبَیْعَهِ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۵۳، ح۴۵۷.

سخنان دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد خروج پرچم های سیاه از خراسان، قیامی است که در آینده و در آستانه ظهور برپا می شود. در حقیقت، برخی یاران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همراه آن پرچم های سیاه خواهند بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
هنگامی که پرچم های سیاه را دیدید که از خراسان می آیند، به سوی آن بشتابید؛ اگرچه با سُر خوردن بر روی برف ها باشد. به درستی که در آن، خلیفه مهدی است.(۱)
برخی پنداشتند مقصود از خروج پرچم های سیاه از خراسان، قیام ابومسلم خراسانی (در سال۱۴۰ق) بر ضد حاکمیت هزار ماهه بنی امیه است(۲) که به از هم گسستن حکومت بنی امیه و روی کارآمدن بنی عباس انجامید.
مستند اینان، روایت زکار از امام صادق (علیه السلام) و بعضی قراین و مؤیدات تاریخی است. در این روایت، با اشاره به نام و مشخصات ابومسلم خراسانی، وی صاحب پرچم های سیاه، یاد شده است.(۳) این پندار نادرست است؛ زیرا روایت زکار که مهم ترین مستند و دلیل به شمار می رود از نظر سند ضعیف و غیرقابل اعتماد است. افزون بر این، تطبیق این نشانه بر شورش ابومسلم خراسانی، در بیش از یک قرن پیش از تولد امام مهدی (علیه السلام) و نشانه ظهور دانستن آن، بسیار بعید است.
این نکته نیز در خور توجه است که حاکمان بنی عباس، تلاش می کردند قدرت را از دست بنی امیه بگیرند؛ از این رو می خواستند شورش ابومسلم خراسانی را در راستای قیام مهدی (علیه السلام) و نشانه ظهور وی قلمداد کنند بر این اساس، بعید نیست حاکمان بنی عباس، به دلخواه خویش، در این روایات دست برده و آن ها را بر خود تطبیق کرده باشند.(۴)
نیز ن.ک: زمینه سازان ظهور، یاران حضرت
-----------------
۱- «اِذَا رَأیْتُمُ الرّایاتِ السُّودَ قَد اَقْبَلَتْ مِنْ خُراسانَ فَأتُوها وَلَو حَبْواً عَلَی الثَّلْجِ فَاِنّ فیها خَلیفَهَ المَهْدِیّ»، اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۷۲. نیز، ر.ک: مسند احمد، ج۵، ص۲۷۷؛ متقی هندی، کنز العمال، ج۱۱، ص۱۶۰، ح۳۱۰۳۳.
۲- ر.ک: سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبرا، ص۴۵۸.
۳- نعمانی، الغیبه، ص۱۲۵.
۴- جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (علیه السلام)، ص۲۹۶.

مهدی (علیه السلام)، مدعیان مهدویت.
* * *
پیراهن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در روایات فراوانی گفته شده برخی از میراث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) نزد حضرت مهدی (علیه السلام) است؛ از جمله آن ها پیراهن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است: یعقوب بن شعیب از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: «آیا پیراهن قائم را که با [بر تن داشتن] آن قیام کند، نشانت ندهم؟
عرض کردم: «چرا....» پس [آن حضرت] جعبه ای خواست و آن را گشود و از آن، پیراهن کرباسی را بیرون آورد. آن را باز کرد (یا روی زمین پهن کرد). ناگاه دیدم در آستین چپ آن، خون مشاهده می شود (خونین است).
سپس فرمود: «این، پیراهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است. روزی که دندان های پیشین آن حضرت ضربه دید، آن را بر تن داشت و قائم در این پیراهن قیام خواهد کرد.» [راوی گوید:] من آن خون را بوسیدم و بر گونه خویش نهادم. سپس امام صادق (علیه السلام) آن را در هم پیچید و برداشت.»(۱)
همچنین ابوبصیر از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرده است:
...پیراهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که در روز احد به تن داشت، بر تن او است....(۲)
البته در برخی روایات نیز لباس حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همان لباس حضرت علی (علیه السلام) بیان شده است.
حماد بن عثمان گوید: در خدمت امام صادق (علیه السلام) فرمود:
بهترین لباس هر زمان، لباس اهل آن زمان است؛ ولی هنگامی که قائم ما اهل بیت قیام کرد، لباس علی (علیه السلام) را بر تن کرده و به روش آن حضرت عمل خواهد کرد.(۳)
نیز ن.ک: میراث های پیامبران.
* * *
-----------------
۱- نعمانی، الغیبه، ص۲۴۳، ح۴۲.
۲- «... یَکُونُ عَلَیهِ قَمِیصُ رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) الَّذِی عَلَیْهِ یَومَ اُحُدٍ...»، نعمانی، الغیبه، ص۳۰۷، ح۲.
۳- «فَخَیرُ لِباسِ کُلِّ زَمانٍ لِباسُ اَهْلِهِ غَیرَ اَنَّ قائِمَنا اَهلَ البَیْتِ اِذَا قَامَ لَبِسَ ثِیابَ عَلیٍّ وَسَارَ بِسیرهِ عَلیّ (علیه السلام)»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱۱، ح۴.

ت
تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
اثری تحلیلی درباره غیبت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
نگارنده این کتاب دکتر جاسم محمد حسین، اهل عراق و متخصّص در تاریخ اسلام است. وی تحصیلات خود را در تاریخ خاورمیانه در بصره، بغداد و ادینبورگ به انجام رسانده و دکترای خود را از دانشگاه ادینبورگ گرفت. سپس در بخش «مطالعات اسلامی و خاورمیانه» آن دانشگاه، دوره تحقیقات فوق دکترا را ادامه داد.
علاوه بر این کتاب، مقالات و کتاب های محققانه دیگری نیز از دکتر جاسم حسین به زبان های انگلیسی، عربی و اردو به چاپ رسیده که برخی از آن ها عبارت است از:
۱. بررسی مراسم مذهبی تعزیه میان شیعیان از دیدگاه تاریخی و جامعه شناسی؛
۲. سیاست اصولی و منسجم امامان؛
۳. نقش احادیث مذهبی در غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ؛
۴. تأثیر غیبت کبرا بر موقعیت سیاسی و مذهبی فقهای امامیه؛
۵. نقش وکالت امامیه با عنایت خاص نسبت به دوران نخستین سفیر.
در این کتاب، مطالعه ای تفصیلی

در نهضت شیعه امامیه از زمان امام صادق (علیه السلام) تا آخر غیبت صغرای امام دوازدهم (علیه السلام) انجام شده است.
آنچه ارائه شده، تصویری است از سازمان مخفی وکالت با پیروانی در سراسر جهان اسلام که با اعتقاد به امامت، در جایگاه قطب سازمان، قادر به حفظ تمامیت اسلام از گزند رویدادهای روزگار است.
کتاب تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با ورود و خروج خوبی به مباحث، یک مسیر تحقیقی محققانه و منصفانه را پی می گیرد و از یک مقدمه، هفت فصل و نتیجه گیری تشکیل شده است.
مقدمه: معرفی منابع اولیّه و بررسی آن ها؛
فصل اول. نقش احادیث در غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ؛
فصل دوم. نقش امامان در فعالیت های مخفی و تأثیر آن بر تکامل تدریجی غیبت؛
فصل سوم. دیدگاه های امامیه درباره امام غایب و ولادت آن حضرت؛
فصل چهارم. بازتاب فعالیت های مخفی امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در اقدام های سفیران آن حضرت؛
فصل پنجم. فعالیت های مخفی دومین سفیر امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ؛
فصل ششم. دوران نوبختی، سومین سفیر؛
فصل هفتم. سفیر چهارم و غیبت کبرای امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).(۱)
* * *
تاریخ عصر غیبت
کتابی تحلیلی در باره غیبت امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
در این کتاب که به وسیله گروهی از نویسندگان و پژوهش گران معاصر: پور سیّد آقایی، جبّاری، عاشوری و حکیم، نوشته شده، تلاش شده است تحلیلی از دوران غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در اختیار خواننده قرار گیرد.
کتاب، نگاهی است از منظر تاریخی و تلاشی است در جهت بررسی تاریخ «غیبت صغرا» و «غیبت کبرا»ی امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).
در بررسی غیبت صغرا، ابتدا مروری شده است بر بررسی منابع و شناخت وضعیت سیاسی - اجتماعی و فکری عصر حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آستانه غیبت و آشنایی با زمینه های تاریخی و
-----------------
۱- جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، ص۱۲.

تمهیدات امامان (علیهم السلام) - به ویژه امام هادی (علیه السلام) و امام عسکری (علیه السلام) - برای ورود شیعه به این عصر و بررسی سازمان مخفی وکالت و تکوین و فرایند تکاملی آن و نقش آن، در زمان غیبت صغرای حضرت و سپس چگونگی آغاز غیبت، دلایل آن، شرح نواب خاص و وظایف و نقش آنان در این عصر.
در بررسی غیبت کبرا نیز به تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های آن همراه حرکت های علمی و مبارزه های دانشمندان و دوران های مرجعیت فقیهان و مدارس آنان، اشاره شده است. در نهایت نیز بررسی کوتاهی درباره آثار و سیرت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) صورت پذیرفته است.
عناوین فصل های نه گانه کتاب بدین قرار است:
۱. معرفی و بررسی منابع تاریخ عصر غیبت
۲. نگاهی کوتاه به زندگی امام دوازدهم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
۳. وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر عباسیان در آستانه غیبت صغرا
۴. وضعیت فکری، سیاسی و اجتماعی شیعه در آستانه غیبت صغرا
۵. زمینه سازی معصومان (علیهم السلام) برای ورود شیعه به عصر غیبت
۶. پیشینه سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغرا
۷. عصر غیبت صغرا
۸. مروری بر برخی از مهم ترین مسایل عصر غیبت کبرا
۹. سیرت و آثار امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).
* * *
تاریخ غیبت کبر
کتابی کلامی تاریخی در تحلیل دوران غیبت کبرای امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
تاریخ غیبت کبرا، کتابی تاریخی و کلامی است که اصل آن، به زبان عربی با عنوان تاریخ الغیبه الکبری توسط سید محمد صدر نوشته شده است.
این اثر، دومین مجموعه ای از رشته پژوهش های مؤلف درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است و عنوان کلی آن، موسوعه الامام المهدی (علیه السلام) است.
این کتاب، دارای پیشگفتاری درباره تعریف «غیبت کبرا» و سه بخش است:
بخش اول: تاریخ زندگی شخصی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) که دارای پنج فصل است:

۱. راز بنیادی غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
۲. تکلیف اسلامی امام، در زمان غیبت کبرا و کارهایی که در این مدت انجام می دهد؛
۳. زندگی خصوصی آن حضرت؛
۴. دیدارهایش در طول غیبت کبرا؛
۵. نامه های ایشان به شیخ مفید.
بخش دوم: تاریخ انسانیت در روزگار غیبت کبرا که دارای سه فصل است:
۱. بررسی اخبار مربوط به پیشگویی آینده؛
۲. اخباری مشتمل بر پیشگویی ها؛
۳. تکلیف اسلامی در عصر غیبت کبرا.
بخش سوم: شرایط ظهور و نشانه های آن که دارای دو فصل است:
۱. شرایط ظهور، برنامه ریزی ویژه ایجاد رهبر؛
۲. نشانه های ظهور: تعیین روش کلّی، رویدادهایی که در تاریخ اتفاق افتاده است، روی دادن معجزه ها بیش از اندازه، قانونمندی معجزات، شمارش یکایک نشانه های ظهور و کوشش برای فهم کلی و منظم علایم ظهور.
* * *
تشرف > ملاقات با حضرت مهدی (علیه السلام)
تکذیب وقت گزاران > وقت ظهور
تَناثُرُ النُّجُوم
سال پایان غیبت صغرا
تناثر به معنای پراکنده شدن و از بین رفتن، و «نجوم» به معنای ستارگان است. در آداب و رسوم عرب ها - پیش و پس از اسلام - است که نام برخی سال ها را طبق حوادث و رخدادهای مهم آن سال بر می گزیدند؛ برای نمونه آن که سالی که سپاه ابرهه به خانه کعبه حمله کرد را عام الفیل نهادند.
سال تناثر النجوم نیز بر اساس رخدادهای مهم آن سال نام گذاری شد. مشهور است که چون در سال پایانی غیبت صغرا و آغاز غیب کبرا، ستارگان فروزان بسیاری در آسمان علم و دانش و تقوا افول کرده، چهره در نقاب خاک بردند، از آن سال، با این عنوان یاد شده است.
کلینی صاحب کتاب کافی، علی بن بابویه قمی و سمری(۱) آخرین
-----------------
۱- ابن داود، رجال، ص۳۴۱.

سفیر

حضرت حجّت (علیه السلام) از کسانی هستند که در سال ۳۲۹ ق دار فانی را وداع گفتند.(۱)
نیز ن.ک: نیابت خاص، نواب خاص.
* * *
توقیع
دست نگاشته های حضرت مهدی (علیه السلام) در غیبت صغرا
توقیع در لغت، به معنای نامه را نشان کردن و نوشتن عبارتی در ذیل نامه و نوشته است؛ همچنین پاسخ های نوشته شده بزرگان و دولتمردان به پرسش ها و درخواست های نوشتاری که از ایشان می شود.(۲)
از بررسی نوشته های تاریخی به دست می آید، از زمان های دور بین حاکمان و فرمانروایان، توقیع نویسی رواج داشته و موارد فراوانی از توقیعات آن ها در متن های تاریخی ثبت و ضبط شده است. افزون بر موارد پیشین، در منابع روایی، فقهی و تاریخی شیعه نیز سخن از توقیع به چشم می خورد. توقیع در این کتاب ها به طور عمده، به قسمتی از نوشته های پیشوایان دینی (علیهم السلام) اطلاق شده است که برای پیروان خود نوشته اند.
امروزه به سبب کاربرد بیشتر توقیعات در منابع مهدویّت، هنگامی که سخن از «توقیع» به میان می آید، ذهن به توقیعات واپسین پیشوای معصوم، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) منصرف می شود؛ اما از امامان دیگر (علیهم السلام) نیز نوشته هایی با عنوان توقیع صادر شده است.(۳)
چگونگی صدور توقیعات
درباره چگونگی صادر شدن توقیعات از سوی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، آگاهی روشنی در دست نیست؛ اما بدون شک، بسیاری از این توقیعات، به گونه ای غیر متعارف صادر شده است؛ به گونه ای که می توان گفت: صدور آن ها به نحو عادی و از شخص معمولی صورت نگرفته است. برای نمونه، می توان به حکایتی در این باره اشاره کرد.
-----------------
۱- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۸، ص۲۳۳.
۲- علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ج۵، ص۷۱۴۵.
۳- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۵، ح۴؛ اربلی، کشف الغمه، ج۳، ص۳۶.

محمد بن فضل موصلی، یکی از شیعیان بود که نیابت حسین بن روح را قبول نداشت. روزی هنگام بحث با یکی از دوستانش (حسن بن علی وجنا) و بنا به پیشنهاد او، در صدد آزمودن نایب امام برآمدند. آنان بر مطلبی محرمانه توافق کردند. حسن بن علی وجنا کاغذی از دفتر موصلی جدا کرد و قلمی تراشید. سپس با قلم بدون مرکب، مطالبی را بر آن نوشت و آن کاغذ سفید را مهر کرد و به وسیله خدمتکار نزد حسین بن روح فرستاد.
ظهر همان روز در حالی که محمد بن فضل مشغول غذا خوردن بود، پاسخ نامه آمد که دقیقاً در همان برگه فرستاده شده، پاسخ ها با مرکب نوشته شده بود. محمد بن فضل، در حالی که سخت تحت تأثیر قرار گرفته بود، همراه حسن بن وجنا به محضر حسین بن روح وارد شد و از وی به سبب گمان نادرست خود عذرخواهی کرد.(۱)
افزون بر کرامت های حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در صادر شدن توقیعات که به یک نمونه آن اشاره شد، در متن توقیعات نیز موارد فراوانی از کرامت به چشم می خورد که بیشتر به صورت آگاهی بخشی غیبی، از حوادث آینده، اتفاقات پنهانی، شفای بیماران و مانند آن می باشد.
یک نمونه از این توقیعات، آن گاه صادر شد که درباره وکلا و نمایندگان حضرت، نزد خلیفه وقت، بدگویی شده بود. خلیفه، برای شناسایی و دستگیری آنان، دستور داد افراد ناشناسی را همراه پول نزد وکلا به جاسوسی بفرستند. اگر کسی از آن ها چیزی پذیرفت، او را دستگیر کنند.
حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در توقیعی خطاب به همه وکیل ها، دستوری فرمود از هیچ کس و تحت هیچ شرایطی چیزی نپذیرند و خود را بی اطلاع نشان دهند.(۲)
در ماجرای دیگری حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، با صدور توقیعی، شیعیان را از زیارت کربلا و کاظمین برحذر داشت. پس از چند ماه، دانسته شد خلیفه در آن موقع، دستور داده بود
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۱۵، ح۲۶۴.
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۵، ح۳۰.

هر کس به زیارت رود، در کمینش باشند و او را دستگیر کنند.(۱)
ناگفته نگذرم که بخش مهمی از توقیعات به خط آن حضرت بوده است.
شیخ طوسی به نقل از راوی یک توقیع، این جمله را در کتاب خود این گونه نقل کرده است که در پاسخ نوشته آنان، به خط امام زمان (علیه السلام) وارد شده است که:
به نام خداوند بخشنده مهربان؛ خداوند ما و شما را از گمراهی و فتنه ها سلامت بخشد و به ما و شما روح یقین عطا کند و ما و شما را از عاقبت بد پناه دهد!.... (۲)
شیخ صدوق؛ نقل کرده است، محمد بن عثمان عمری می گوید: «خَرَجَ تَوقِیعٌ بِخَطِّهِ نَعْرِفُهُ...؛ توقیعی به خطی که ما آن را می شناختیم، خارج شد....» (۳)
وی همچنین نقل کرده است؛ اسحاق بن یعقوب گوید: از محمد بن عثمان عمری خواهش کردم پاسخ نامه ای را که در آن از مسایل مشکلی پرسش کرده بودم، به من برساند. پس در توقیع به خط مولایمان صاحب الزّمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وارد شده بود:
اما آنچه درباره آن پرسیدی - که خدایت هدایت کند و پایدارت بدارد! - راجع به امر منکران من از خاندان و عموزادگان خودم؛ بدان که میان خدا و کسی خویشاوندی نیست و هرکس مرا منکر باشد، از من نیست و راه او راه فرزند نوح (علیه السلام) است. اما راه عمویم جعفر و فرزندانش، راه برادران یوسف است....(۴)
عبارت های یادشده بیانگر این است که بزرگان از محدثین، اطمینان داشته اند همه توقیعات یا بیشتر آن ها، به خط خود حضرت نگاشته شده است.
این توقیعات، به وسیله نواب خاص در دوران غیبت صغرا، برای افراد صادر می شد و ارتباط نوشتاری با حضرت، فقط از راه آنان امکان پذیر بود؛ به صورتی که حتی وکیل های آن حضرت، نامه های خود و دیگران را نزد نایب امام می فرستادند و از ایشان پاسخ دریافت می کردند. به
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۵، ح۳۱.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۸۵.
۳- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۱۶۰، ح۳.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۱۶۰، ح۴.

طور اساسی، فلسفه نیابت خاص نیز همین است؛ وگرنه چنانچه هر کس می توانست به شرف گرفتن توقیع نایل آید، دیگر نیازی به نایب خاص نبود.
یادآوری این نکته لازم است که بیشتر دانشمندان شیعه بر این باورند که توقیعات صادر شده از ناحیه صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) فقط در دوران غیبت صغرا و نواب خاص بوده است و بدین سان نمی توان به توقیعات منسوب به امام زمان (علیه السلام) پس از این دوران چندان اعتماد کرد و به صدور آن ها از طرف حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اطمینان یافت.
برخی از این نوشته ها که پس از دوران غیبت صغرا به آن حضرت نسبت داده شده، از این قرار است:
۱. نامه هایی که گفته شده از طرف حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به شیخ مفید رسیده است.
این توقیعات برای نخستین بار، به وسیله ابومنصور طبرسی (از عالمان قرن ششم)، بدون سند، افزون بر یک صد سال پس از درگذشت شیخ مفید، در کتاب ا لاحتجاج نقل شده است. آن گاه شاگرد وی، ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ق) به آن اشاره کرده و ابن بطریق (م۶۰۰ق) شاگرد ابن شهر آشوب آن ها را مطرح کرده است. در آن کتاب گفته شده: این نامه ها به وسیله شخص مورد اعتمادی به شیخ مفید می رسید؛ ولی نام آن شخص ذکر نشده است.(۱)
برخی در نوشته ها تردید کرده اند که: شاگردان شیخ مفید، از جمله آن ها: سیّد مرتضی، ابن ادریس، نجاشی، شیخ طوسی(۲)، ابویعلی جعفری، ابوالفتح کراجکی، سلار بن عبدالعزیز دیلمی و... - با این که نگارش های فراوانی داشته و بیشتر شرح حال نویس بوده اند - هرگز به این توقیعات اشاره نکرده اند؛(۳) در حالی که اگر چنین سخنانی به شیخ مفید رسیده بود، با توجه به اهمیّت شایان آن، به طور حتم، شاگردان او، نقل می کردند.(۴)
-----------------
۱- شیخ طبرسی، الاحتجاج، ص۴۹۷.
۲- وی در کتاب الغیبه به صورت مفصل به توقیعات پرداخته است.
۳- ر.ک: گروهی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (علیه السلام)، ص۹۸.
۴- ر.ک: نجم الدین طبسی، سفارت و نیابت خاصه، فصلنامه انتظار، ش۱۸، ص۱۵۲.

افزون بر آن، خود شیخ مفید نیز در آثار فراوان خود، هیچ اشاره ای به این نامه ها نکرده است.(۱)
ناگفته نماند پیش بینی این توقیعات از حوادث آینده دلیل بر درستی آن نخواهد بود؛ زیرا آنچه به دست ما رسیده است پس از حوادث بوده که امکان جعل آن ها وجود دارد.
۲. برخی نویسندگان، پیامی را که برای مرحوم آیت الله سیّد ابوالحسن اصفهانی به وسیله مرحوم شیخ محمد کوفی شوشتری نقل شده است، در شمار توقیعات و سخنان حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ذکر کرده اند.
در این نامه چنین آمده است:
خودت را در اختیار [مردم] بگذار و محل نشستن خویش را در محل در ورود خانه قرار بده [تا مردم سریع تر بتوانند با تو ارتباط پیدا کنند] و نیازهای مردم را بر آور؛ ما تو را یاری می کنیم.(۲)
برای اهل اطلاع، روشن است که برخی نوشته هایی که این روزها به عنوان دست نوشته آن حضرت ارائه می شود، هیچ پایه و اساسی ندارد. و این احتمال دور نمی نماید که ممکن است این کارها، از طرف دشمنان و برای مخدوش ساختن چهره تابناک شیعه انجام شده باشد.
درباره چگونگی صادر شدن توقیعات در دوره غیبت صغرا، از برخی نقل ها استفاده می شود، سفیران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پرسش ها و درخواست های مراجعه کنندگان را در یک برگه به نوبت می نوشتند. آن گاه پاسخ آن ها که حداکثر ظرف سه روز صادر می شد و یک جا می آمد. گاهی نیز پاسخ پرسش ها به صورت شفاهی، به نائبان خاص گفته شده و آنان به قلم خود، آن را می نگاشتند یا به صورت حضوری به پرسش کننده پاسخ می دادند. در پاره ای از موارد نیز - به سبب مصلحت - پاسخی صادر
-----------------
۱- یادآوری این مطلب ضروری است که اثبات نامه حضرت برای شیخ مفید، فضل بزرگی برای شیخ به شمار می آید؛ اما نفی آن، هرگز چیزی از مقام بلند آن شخصیت بزرگ اسلامی نمی کاهد؛ چه این که دانشمندان بزرگی از علمای شیعه هستند که هرگز رسیدن نامه از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برای آن ها ادعا نشده است.
۲- ر.ک: محمد خادمی شیرازی، مجموعه فرمایشات حضرت بقیه الله (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۱۷۰.

نمی شد. برخی از توقیعات نیز بدون این که در پاسخ به پرسشی باشد، صادر شده است.
موضوعات مندرج در توقیعات، گستره وسیعی را در بر می گیرد؛ از معارف و حقایق دینی گرفته تا امور تربیتی و برنامه های زندگی فردی و اجتماعی و....
نیز ن.ک: غیبت صغرا، نیابت خاص، نواب خاص.

* * *

ج
جبرئیل
از فرشتگان بزرگ الهی و نقش آفرینان در قیام جهانی حضرت مهدی (علیه السلام)
جبرئیل، یکی از چهار فرشته مقرّب (علاوه بر میکائیل، اسرافیل و عزرائیل) است. او رابط میان خداوند سبحانه و تعالی و پیامبران است. و در کتاب های دینی یهودیت، مسیحیت و اسلام از نقش جبرئیل بسیار یاد شده است.
در سنّت اسلامی و قرآن کریم، جبرئیل همان روح القُدُس است. دلیل صریح این مطلب، آیه ۱۰۲ سوره نحل است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ القُدُسِ مِنْ رَبِّک﴾؛ «بگو آن (قرآن) را روح القدس از سوی پروردگارت نازل کرده است.» در آیه۹۷ سوره بقره نیز آمده است: ﴿قُلْ مَنْ کانَ عَدُوّاً لِجِبْریلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِک بِاِذنِ الله﴾؛ «بگو هر کس دشمن جبرئیل شد [بداند] که جبرئیل آن (قرآن) را به دستور الهی بر دل تو نازل کرده است.»
همچنین در قرآن با نام های «روح» (غافر، ۱۵)، «الرُّوحُ الاَمین» (شعراء،۱۹۳)، «شَدیدُ

القُوی» (نجم،۵۰) و «رَسُولٌ کریم» (تکویر، ۱۹ - ۲۱) از او یاد شده است.
روایاتی چند، از نقش آن فرشته بزرگ الهی در قیام عظیم و جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، به روشنی سخن گفته و از او به عنوان نخستین کسی که با حضرت مهدی (علیه السلام) بیعت خواهد کرد، نام برده اند.
در بعضی از روایات گفته شده: او به همراه گروه بزرگی از فرشتگان، هنگام ظهور در محضر واپسین حجّت الهی حاضر شده و به یاری آن حضرت خواهند شتافت. امام صادق (علیه السلام) در قسمتی از یک روایت طولانی فرمود:
نخستین کس که با او بیعت می کند، حضرت جبرئیل است.(۱)
این، بدان معناست که یکی از امدادهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی در آن قیام جهانی، یاری دادن جبرئیل به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. همان گونه که این فرشته بزرگ الهی، به یاری پیامبران دیگر نیز آمده بود.
نیز ن.ک: ظهور، بیعت، امدادهای غیبی.
* * *
جدّه
مادر بزرگ حضرت مهدی (علیه السلام)
پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) مشهور است که امور شیعیان به طور عمده بر دوش مادر آن حضرت؛ یعنی، مادربزرگ حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بود و در روایات، از او به «جدّه» یاد شده است.(۲) وی نقشی مهم و اساسی در نگهداری شیعه داشت.
روزی احمد بن ابراهیم نزد حکیمه خاتون رفت، ضمن پرسش هایی از او پرسید: «شیعیان به چه کسی مراجعه کنند؟» حکیمه گفت: «به جده او، مادر امام یازدهم.» گفتم: وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟ حکیمه گفت: «پیروی از حسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) کرده است؛ زیرا آن حضرت، به حسب ظاهر وصایای خود را به
-----------------
۱- «اَوَّلُ مَنْ یُبایِعُهُ جَبْرَئیل...»، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴؛. ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۴، ح۳.
۲- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۳۰، ح۱۹۶.

خواهرش زینب، دختر علی بن ابی طالب سپرد [برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین].» سپس فرمود: «شما مردمی آگاه از اخبار هستید. آیا در روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین (علیه السلام) زنده است و میراثش تقسیم می شود؟»(۱)
* * *
جزیره خضر
از مکان های ادعایی و بحث برانگیز زندگی امام زمان (علیه السلام) و فرزندان ایشان در دوران غیبت کبرا
محل زندگی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران غیبت که یکی از بحث های مهم و قابل توجه است، از عرصه هایی بوده که از خیال پردازی ها مصون نبوده است.
داستان «جزیره خضرا» از داستان هایی است که در زمینه محل زندگی آن حضرت در پاره ای متون اسلامی وجود دارد و لازم است درباره آن بحث شود.(۲)
به نظر می رسد بین منابع موجود، نخستین اثری که به گونه ای گسترده به نقل داستان جزیره خضرا پرداخته، بحار الانوار(۳) است. پس از آن، مرحوم محدث نوری در کتاب های خود(۴) در کنار نقل حکایاتی از این دست، به نقل این داستان و مانند آن مبادرت کرده است.
نخست لازم است به چکیده این
-----------------
۱- «إِنَّکمْ قَوْمٌ أَصْحَابُ أَخْبَارٍ أَمَا رُوِّیتُمْ أَنَّ التَّاسِعَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیهما السلام) یُقْسَمُ مِیرَاثُهُ وَ هُوَ فِی الْحَیَاه»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۰۷، ح۲۴.
۲- البته درباره نقد این داستان، در سال های اخیر آثار ارزشمندی از طرف دانشوران شیعه در دسترس قرار گرفته که هر یک در نوع خود قابل استفاده و ستایش است. از جمله این تلاش ها می توان به مقاله های استاد کلباسی اشاره کرد که مبنای تدوین این مدخل نیز بوده است. ر.ک: مجتبی کلباسی، «بررسی افسانه جزیره خضراء»، فصلنامه انتظار، ش۱، ۲، ۳، ۴،.
۳- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۵۹.
۴- میرزا حسین طبرسی نوری، نجم الثاقب، باب هفتم، حکایت۳۷. با این وجود این که وی حکایت را از بحار الانوار نقل کرده است، تفاوت های فراوانی با نقل علامه مجلسی دارد.

داستان که به دو داستان بر می گردد اشاره کنیم.
علامه مجلسی در بحار الانوار در بابی با عنوان «نادر فی ذکر من رآه (علیه السلام) فی الغیبه الکبری قریباً من زماننا» - فقط به دلیل این که مشتمل بر دیدار با آن حضرت و نیز رخدادهای عجیب و غریب است - به نقل آن پرداخته، می نویسد: «رساله ای یافتم مشهور به داستان جزیره خضراء... و چون آن را در کتاب های روایی معتبری ندیدم، آن را در فصل جداگانه ای آوردم.»
چکیده رساله ای که این عالم بزرگوار یافته چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم... نوشته ای یافتم به خط شیخ فاضل عالم عامل «فضل بن یحیی بن علی طیبی کوفی» که متن آن چنین است:
... من در سال ۶۹۹ق در کربلا از دو نفر، داستانی شنیدم. آن ها داستان را، از «زین الدین علی بن فاضل مازندرانی»، نقل می کردند. داستان مربوط به جزیره خضرا در دریای سفید بود. مشتاق شدم داستان را از خود علی بن فاضل بشنوم؛ به همین دلیل به شهر حلّه رفتم و در خانه سیّد فخرالدین، با علی بن فاضل ملاقات کردم و اصل داستان را پرسیدم.
او، داستان را در حضور عده ای از دانشمندان حله و نواحی آن چنین بازگو کرد:
سال ها در دمشق نزد شیخ عبدالرحیم حنفی و شیخ زین الدین علی مغربی اندلسی دانش آموختم. روزی شیخ مغربی عزم سفر به مصر کرد. من و عده ای از شاگردان با او همراه شدیم. به قاهره رسیدیم. استاد مدتی در الازهر به تدریس پرداخت، تا این که نامه ای از اندلس آمد که خبر از بیماری پدر استاد می داد. استاد عزم اندلس کرد. من و برخی از شاگردان با او همراه شدیم. به نخستین روستای اندلس که رسیدیم، من بیمار شدم. به ناچار، استاد مرا به خطیب آن قریه سپرد و خود به سفر ادامه داد.
سه روز بیمار بودم، پس از آن، روزی در اطراف ده قدم می زدم که کاروانی از طرف کوه های ساحل دریای غربی وارد شدند. پرسیدم: «از کجا می آیند؟» گفتند: «از دهی از

سرزمین بربرها می آیند که نزدیک جزایر رافضیان است.»
هنگامی که نام جزیره رافضیان را شنیدم، مشتاق زیارت آنان شدم. تا محل آنان، بیست و پنج روز راه بود که دو روز بی آب و آبادی و بقیه آباد بودند. حرکت کردم و به سرزمین آباد رسیدم. به جزیره ای رسیدم با دیوارهای بلند و برج های مستحکم که بر ساحل دریا قرار داشت. مردم آن جزیره، شیعه بودند و اذان و نماز آن ها بر هیأت شیعیان بود.
آنان از من پذیرایی کردند. پرسیدم: «غذای شما از کجا تأمین می شود؟» گفتند: «از جزیره خضرا در دریای سفید که جزایر فرزندان امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که سالی دو مرتبه، برای ما غذا می آورند.»
چهل روز منتظر ماندم تا کاروان کشتی ها از جزیره خضرا رسید. فرمانده آن، پیرمردی بود که مرا می شناخت و اسم من و پدرم را نیز می دانست. او مرا با خود به جزیره خضرا برد.
شانزده روز که گذشت، آب سفیدی در اطراف کشتی دیدم و علت آن را پرسیدم. شیخ گفت: «این دریای سفید است و آن جزیره خضرا. این آب های سفید، اطراف جزیره را گرفته است و هرگاه کشتی دشمنان ما وارد آن شود، غرق می گردد.» وارد جزیره شدیم. شهر دارای قلعه ها و برج های زیاد و هفت حصار بود. خانه های آن از سنگ مرمر شفاف بود....
در مسجد جزیره، سیّد شمس الدین محمد را که عالم آن جزیره بود، ملاقات کردم. او مرا در مسجد جای داد. آنان نماز جمعه می خواندند. از سیّد شمس الدین پرسیدم: «آیا امام حاضر است؟» گفت: «نه؛ ولی من نایب خاص او هستم.» به او گفتم: «امام را دیده ای؟» گفت: «نه؛ ولی پدرم، صدای او را شنیده و جدم، او را دیده است.»
سیّد مرا به اطراف برد. آن جا کوهی مرتفع بود که قُبّه ای در آن وجود داشت و دو خادم آن جا بودند. سیّد گفت: «من هر صبح جمعه آن جا می روم و امام زمان را زیارت می کنم و آن جا ورقه ای می یابم که مسایل مورد نیاز درآن نوشته شده است.»
من نیز به آن کوه رفتم و خادمان قبه از من پذیرایی کردند... در باره

دیدن امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از آنان پرسیدم، گفتند: «غیر ممکن است.»
در باره سیّد شمس الدین از شیخ محمد (که با او به خضرا آمدم) پرسیدم. گفت: «او از فرزندانِ فرزندان امام است و بین او و امام، پنج واسطه است.»
با سیّد شمس الدین، گفت وگوی بسیار کردم و قرآن را نزد او خواندم. از او درباره ارتباط آیات و این که برخی آیات، با پیش بی ارتباط هستند، پرسیدم.
پاسخ داد: «...مسلمانان پس از رسول خدا و به دستور خلفا، قرآن را جمع آوری کردند؛ از همین رو، آیاتی که در قدح و مذمت خلفا بود، از آن ساقط کردند؛ لذا آیات را نامربوط می بینی؛ ولی قرآن علی (علیه السلام) که نزد صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است، از هر نقصی مبرّا است و همه چیز در آن آمده است.»
در جمعه دومی که آن جا بودم، پس از نماز، سر و صدای فراوانی از بیرون مسجد شنیده شد. پرسیدم: «این صداها چیست؟» سیّد پاسخ داد: «فرماندهان ارتش ما هر دو جمعه میانی ماه سوار می شوند و منتظر فرج هستند.» پس از این که آنان را در بیرون مسجد دیدم، سیّد گفت: «آیا آنان را شمارش کردی؟» گفتم: نه. گفت: «آنان، سیصد نفرند و سیزده نفر باقی مانده اند.»
از سیّد پرسیدم: «عالمان ما احادیثی نقل می کنند که هر کس پس از غیبت ادعا کند مرا دیده است، دروغ می گوید. حال چگونه است که برخی از شما او را می بینید؟»
سیّد گفت: «درست می گویی؛ ولی این حدیث به زمانی مربوط است که دشمنان آن حضرت و فرعون های بنی العباس فراوان بودند؛ امّا اکنون که این چنین نیست و سرزمین ما از آنان دور است، دیدار آن حضرت ممکن است.
سیّد شمس الدین ادعا کرد: تو نیز امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را دو مرتبه دیده ای، ولی نشناخته ای. همچنین گفت: آن حضرت، خمس را بر شیعیان خود مباح کرده است.
سپس جناب سیّد شمس الدین به من دستور داد در بازگشت درنگ نکنم و در سرزمین های مغرب توقف نکنم. پس از آن با همان کشتی که آمده بودم بازگشتم.
واپسین مطلبی که که از علی بن فاضل شنیدم این بود که: «در جزیره خضرا فقط نام پنج تن از دانشمندان

شیعه مطرح بود: سیّد مرتضی، شیخ طوسی، شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ ابوالقاسم جعفر بن اسماعیل حلی.»
بررسی داستان
الف. از نظر سند
۱. ناقل داستان، نامعلوم است.
۲. این مرد «ناشناخته» چگونه فهمید آنچه پیدا کرده است همان خط طیبی است؟
۳. معاصران او از قبیل علامه حلی و ابن داود که کتابش را در سال ۷۰۷ قمری به پایان رسانده هیچ اشاره ای به وی نکرده اند.
۴. علی بن فاضل در روایت یادشده تصریح می کند از اوّل تا آخر روایت خویش را در حضور طیبی و گروهی از عالمان حله و اطراف آن که برای دیدار این شیخ آمده بودند، نقل کرده است.
امّا - با این وجود - هیچ یک از عالمان را نمی شناسیم که به طور مسقیم یا با واسطه روایت یاد شده را نقل کرده باشند.(۱)
ب. از نظر محتوا
برخی از مهم ترین ایرادهای متنی داستان از این قرار است:
۱. دلالت قصه بر تحریف قرآن؛
۲. تعارضات فراوان در متن؛
۳. نسبت طول عمر به غیر از حضرت مهدی (علیه السلام) ؛
۴. حلال دانستن خمس بر شیعیان، بر خلاف نظر بیشتر فقهای اسلام؛
۵. نام بردن پنج تن از علمای شیعه و نادیده گرفتن علمای بزرگ دیگر؛
علامه شیخ محمد تقی شوشتری در الاخبار الدخیله پس از نقد عالمانه این داستان و داستان بعدی می نویسد:
شاید ناقل این دو داستان، از دشمنان شیعه بوده که چنین داستانی را جعل کرده است تا حقایق را وارونه جلوه دهد.
و نیز می نویسد:
در داستان جزیره خضرا آمده است که: «شمار فرمانده های لشکر امام زمان (علیه السلام) سیصد نفر بودند.
و در داستان ابن انباری آمده است که:
مسافت سرزمین فرزندان امام زمان (علیه السلام) به اندازه یک سال راه و جمعیت آن ها بسیار زیاد است.
-----------------
۱- سیّد جعفر مرتضی، جزیره خضرا در ترازوی نقد، ترجمه: محمد سپهری، ص۱۸۶.

اگر یاران حضرت حجّت (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تا این اندازه زیاد است، چرا ظهور نمی کند تا مخالفان را سرکوب نماید؟ چرا چنین چیزی در خبر یا اثری از امامان (علیهم السلام) با توصیف خصوصیات آن ها نیامده است؟(۱)
اما متأسفانه با وجود تأکید فراوان دانشمندان شیعه بر افسانه بودن داستان یاد شده، باز عده ای به دلایلی به ترویج آن اقدام کرده و از آن، پا را فراتر نهاده، بین داستان جزیره خضرا و مثلث برمودا ارتباط برقرار کرده اند.(۲) غافل از این که گذشته از اشکالات متعدد، تطبیق آن بر «مثلث برمودا» که ترسیمی نادرست و غیرمعتبر است، چهره امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را نیز مخدوش می سازد.(۳)
درباره «جزیره خضرا» و تطبیق نادرست آن بر «برمودا» باید گفت:
یکم. اصل داستان، غیر قابل پذیرش است؛
دوم. «جزیره خضرا» در دریای مدیترانه است، نه اقیانوس اطلس؛
سوم. وقایع «مثلث برمودا» ساخته رسانه های غربی و افسانه سازان است؛
چهارم. بر فرض که افسانه های «برمودا» درست باشد، هیچ ربطی به امام زمان و مقام آن حضرت ندارد.
اگر چه افرادی که به بررسی داستان پرداخته اند، هر دو داستان را بررسی کرده اند، به نظر می رسد نیازی به بررسی داستان دوم نیست و علاقه مندان به منابع یاد شده مراجعه می نمایند.
نیز ن.ک: ملاقات.
* * *
جزیره خضرا در ترازوی نقد
کتابی در نقد داستان جزیره خضرا
این کتاب، پژوهشی است انتقادی درباره پاره ای از حکایت های مربوط به مهدویّت و نشانه های آخرالزمان که به قلم سیدجعفرمرتضی تألیف و به دست محمد سپهری به فارسی برگردان شده است.
نویسنده با هدف گزارش واقعیت مسایل آخرالزمان، نخست پیشگویی های
-----------------
۱- جزیره خضرا افسانه یا واقعیت ؟، ص۲۲۲، به نقل از: محمد تقی شوشتری، الاخبار الدخیله، ج۲، ص۷۲.
۲- ر.ک: ناجی نجار، جزیره خضرا و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه: علی اکبر مهدی پور.
۳- ر.ک: غلامرضا نظری، جزیره خضرا تحریفی در تاریخ شیعه، بخش۱۴و۱۵.

منسوب به امامان (علیهم السلام) درباره نشانه های ظهور را به دو دسته محتوم و غیر محتوم تقسیم و بسیاری از روایات آن را ساختگی و جعلی معرفی کرده است. سپس به تفصیل، متن دو کتاب بیان الائمه و خطبه البیان را بررسی و مطالعات عنوان شده در آن ها را بی اساس و موهوم ارزیابی کرده است. در پایان، به حکایت مربوط به جزیره خضرا پرداخته و آن ها را مخدوش شمرده است.

از دیدگاه نویسنده، بسیاری از این سخنان، پس از وقوع حوادث مورد نظر، جعل شده و به طور یقین نمی توان آن ها را به معصوم استناد داد.
این کتاب دارای یک پیشگفتار و سه بخش است. بخش نخست، با دو فصل به بحث از پیشگویی های غیبی امامان (علیهم السلام) از نشانه های ظهور و دیدگاه انتخاب شده و موضعی که باید انتخاب شود و سپس تقسیم نشانه های ظهور، به حتمی و غیر حتمی می پردازد.
در بخش دوم، طی چهار فصل، به ارائه دو نمونه از روایات و اخبار و پیشگویی هایی پرداخته که در اخبار ساختگی و تحریف شده به صورت کاملاً آشکاری نمایان است. این دو نمونه عبارتند از:
۱. کتاب بیان الائمه (علیهم السلام)
این کتاب چند سال پیش با روایاتی منسوب به حضرت علی (علیه السلام) منتشر شد که هیچ اساسی ندارد. دانسته شد که یا این روایات پس از وقوع حوادث جعل شده یا آن موقع که علامات و نشانه های صریح و روشن آن نمایان شده است.
۲. خطبه البیان
نقد و بررسی خطبه معروف به خطبه البیان منسوب به حضرت علی (علیه السلام) و نیز مطالب کذب و نادرست و تحریف شده ای که در این باره آمده است.
در بخش سوم با چهار فصل به بررسی روایت مربوط به جزیره خضرا پرداخته و می نویسد: ما این روایت را قابل قبول و معتبر ندیدیم؛ بلکه بر عکس در لابه لای آن، مطالب فراوانی است که باعث شک و تردید در صحت آن بوده و این احتمال قوی می نماید که از اساس ساختگی و جعلی باشد.
علامه سیّد جعفر مرتضی عاملی تلاش نموده است با ارائه ادله فراوانی، خط بطلان به هر سه موضوع بکشد و از اساس آن ها را باطل کند.
* * *
جعفر کذّاب
عموی امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و مدعی جانشینی امام عسکری (علیه السلام)
جعفر، یکی از فرزندان حضرت هادی (علیه السلام) است که پس از شهادت برادرش امام حسن عسکری (علیه السلام)، ضمن

ادعاهای باطلی چند، ادعای امامت کرد و از این رو به کذّاب (بسیار دروغگو) شهرت یافت.
این شهرت و نیز ادعای او، پیش تر در کلمات معصومان (علیهم السلام) پیشگویی شده بود. امام سجاد (علیه السلام) به نقل ازپیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
آن گاه که فرزندم جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب متولد شد، نامش را صادق بگذارید که پنجمین فرزند از سلاله او، نامش جعفر است که از روی تجرّی بر خدای تعالی و دروغ بستن بر او، ادعای امامت می کند! او نزد خدا جعفر کذّاب و مفتری بر خدا و مدعی مقامی است که اهل آن نیست. وی، مخالف پدر خویش و حسود بر برادر خود و کسی است که می خواهد در هنگام غیبت ولی خدا او را بر ملا سازد.
امام سجاد (علیه السلام) پس از نقل فرمایش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار گریسته و فرمود:
گویا جعفر کذّاب را می بینم که طاغی زمانش را وادار می کند، تا در امر ولی الله و غایب در حفظ الهی و موکل بر حرم پدرش، تفتیش کند؛ به سبب جهلی که بر ولادت او و حرصی که بر قتل او دارد؛ اگر به او دسترسی یابد، و طمعی که در میراث او دارد، تا آن را به ناحق غصب کند.(۱)
بدون شک انحراف جعفر از خط پدران معصومش، نه به علت کوتاهی و سستی پدر در تربیت وی بود و نه به سبب محیطی که در آن می زیست. این انحراف به علت همنشینی با بدکاران و منحرفان برای وی پدید آمد و شکی نیست همنشین در انسان تأثیر فراوانی دارد. همان گونه که قرآن کریم از ماجرای نافرمانی همسر لوط (علیه السلام) سخن می گوید.
فاطمه، دختر محمد بن هیثم معروف به ابن سیابه گوید: هنگام ولادت جعفر، من در خانه امام هادی (علیه السلام) بودم و اهل خانه به این ولادت شادمان شدند. نزد امام هادی (علیه السلام) رفتم و او را شاد نیافتم. گفتم: «ای سرورم! چرا شما را به
-----------------
۱- «کأَنِّی بِجَعْفَرٍ الْکذَّابِ وَ قَدْ حَمَلَ طَاغِیَهَ زَمَانِهِ عَلَی تَفْتِیشِ أَمْرِ وَلِیِّ الله وَ الْمُغَیَّبِ فِی حِفْظِ الله وَ التَّوْکیلِ بِحَرَمِ أَبِیهِ جَهْلًا مِنْهُ بِوِلَادَتِهِ وَ حِرْصاً عَلَی قَتْلِهِ إِنْ ظَفِرَ بِهِ وَ طَمَعاً فِی مِیرَاثِ أَبِیهِ حَتَّی یَأْخُذَهُ بِغَیْرِ حَقِّه»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۲۰، ح۲.

واسطه این مولود شادان نمی بینم؟» فرمود: «این امر بر تو آسان خواهد شد؛ زیرا به زودی او گروه پرشماری را گمراه می سازد.» (۱)
اوج کژی جعفر پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) صورت گرفت. وی، با این که اهل فسق و فجور و گناهان بزرگ بود، خود را جانشین آن حضرت معرفی کرد.(۲)
عملکرد جعفر کذّاب در مقابل روش امامان معصوم (علیهم السلام) در موارد ذیل قابل بررسی است:
۱. ادعای امامت
وی پس از برادر خود امام حسن عسکری (علیه السلام)، ادعای امامت کرد و برای رسیدن به این هدف خود، نقشه هایی کشید. اوّل خود، را در معرض تسلیت گویی مردم و تبریک بر امامت خود قرار داد؛ دوم خود را آماده اقامه نماز بر جنازه برادرش کرد، تا بلکه از این راه منصب رسمی (امامت) را به چنگ آورد. نقشه دیگر این بود که دست به دامن دولت شد تا دولت، او را به جای برادرش گذاشته و زعامت شیعیان را به وی واگذار نماید؛ اما در تمام این نقشه ها شکست خورد و جز رسوایی، چیزی به دست نیاورد.
۲. انکار وارث امام عسکری (علیه السلام)
جعفر کذّاب، منکر وارث شرعی امام عسکری (علیه السلام) و امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) شد. به همین دلیل مدعی شد وارث منحصر به فرد امام عسکری (علیه السلام) است و به کمک دولت، توانست اموال امام عسکری (علیه السلام) را تصرف کند.
۳. تحریک دولتمردان بر ضد امام مهدی (علیه السلام).
وی وقتی دید حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در جریان نماز، بر او احتجاج کرده و رسوایش کرد، دولت حاکم را بر ضد آن حضرت و وجود او تحریک کرد و در نتیجه حاکمان جور، دوباره به خانه امام عسکری (علیه السلام) یورش بردند و برای یافتن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تلاش های مذبوحانه ای انجام دادند؛ ولی خواست الهی بر آن تعلق گرفت که آن حضرت از گزند بدخواهان در امان بماند.(۳)
احمد بن اسحاق گوید: از جعفر بن علی نامه ای به دست من رسید و طی آن ادعا کرده بود به علم دین (حلال و
-----------------
۱- «یَهُونُ عَلَیْک أَمْرُهُ فَإِنَّهُ سَیُضِلُّ خَلْقاً کبِیراً»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۲۱.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب۴۳، ح۲۶.
۳- سیّد محمد صدر، پژوهشی در زندگی امام مهدی (علیه السلام)، ص۲۴۷.

حرام) و نیز کلیه علوم و آنچه که مردم بدان نیازمندند، آگاهی دارد. پس از این که نامه را خواندم، عریضه ای به پیشگاه مقدس حضرت امام عصر (علیه السلام) نگاشتم و نامه جعفر را نیز به پیوست آن قرار دادم. به دنبال آن، از ناحیه مقدسه پاسخی بدین شرح صادر شد:
به نام خداوند بخشاینده مهربان؛ خداوند سبحانه و تعالی تو را پایدار بدارد! نامه تو و ضمیمه آن [نامه جعفر] به من رسید و از مضمون آن - که با اختلاف الفاظ و اشتباهات بسیار توأم بود - آگاه شدم. اگر شما هم دقّت کرده بودید، به برخی از آن ها آگاه می شدید.
آن گاه حضرت مهدی (علیه السلام) در ادامه با ذکر حمد و ثنای پروردگارسبحانه و تعالی، مطالبی در ردّ جعفر بیان فرمود: «...این پیرو باطل و دروغگو، بر خداوند افترا بسته است. این شخص با امید به چه چیز می خواهد این ادعای عاری از حقیقت خود را ثابت کند؟ آیا با اطلاعاتی که در احکام الهی دارد؟ به خدا قسم! این فرد آن قدر بی اطلاع است که حلال و حرام را نمی شناسد و میان بد و خوب فرق نمی گذارد. آیا به دانش خود تکیه دارد؟ او به قدری تهیدست است که حق و باطل را نمی شناسد، محکم و متشابه را نمی داند و از احکام نماز - حتی وقت آن - آگاهی ندارد. آیا این مدعی فاقد صلاحیت، به ورع و پرهیزگاری خویش تکیه می کند؟ خداوند شاهد است که نماز واجب خویش را برای این که شعبده بازی یاد بگیرد، ترک کرده است. حتماً از ظروف مشروب و آثار دیگری از گناهان او اطلاع دارید...
خداوند سبحانه و تعالی تو را توفیق دهد! آنچه برایت گفتم، از این ستمکار ستمگر بپرس و او را آزمایش کن. از یکی از آیات قرآن و تفسیر آن از وی بپرس یا از نماز و شرایط آن از او بپرس، تا به معایب و کمبودهای او پی ببری و حال او را بدانی. خداوند سبحانه و تعالی کفایت کننده است؛ او حق را برای اهلش حفظ می کند و آن را در جایگاهش قرار می دهد.(۱)
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۸۹، ح۲۱.

منابع شیعه درباره پایان کار او دو دیدگاه دارند:
یک. وی تا پایان زندگی بر ادعای دروغین خود پای فشرده، همچنان خود را امام می دانست.
دو. وی از دعوی دروغین خود دست برداشته، توبه کرد و شیعیان نیز نامش را از جعفر کذّاب به جعفر تائب برگرداندند.
کلینی به نقل از محمد بن عثمان عمری می گوید: امام دوازدهم (علیه السلام) در توقیعی به توبه او تصریح کرده است: راه جعفر، راه برادران یوسف است(۱) که سرانجام توبه کردند و گناه شان بخشوده شد.
وی با وجود زندگی کوتاه، دارای فرزندان بسیاری شد. نوادگان وی چون نسبت خود را به امام رضا (علیه السلام) می رساندند، به رضویان شهرت یافتند.
نیز ن.ک: ولادت حضرت مهدی (علیه السلام)، توقیع.
* * *
جمعه
روز ظهور مهدی (علیه السلام)
جمعه، روز پایانی هفته، مورد احترام مسلمانان و یکی از اعیاد مهم آنان است. به عقیده برخی، جمعه از آن رو جمعه نامیده شده است که در آن جهت نماز اجتماع می کنند.(۲) اهمیت شب و روز جمعه، در احادیث بسیاری بیان شده و اعمال و ادعیه فراوانی برای آن مقرر گشته است.
از مهم ترین اعمال مؤمنان در روز جمعه، توجه به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و انتظار فرج آن بزرگوار است. در این رو، زیارت آن حضرت و دعا برای تعجیل فرج او مستحب است؛ زیرا طبق برخی از روایات و زیارات، امید ظهور آن حضرت در روز جمعه بیش از سایر روزها است.(۳)
امام صادق (علیه السلام) در این باره فرموده است:
... و قائم ما اهل بیت در روز جمعه خروج می کند.(۴)
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۹۰؛ ر.ک: کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۸۳، ح۴.
۲- راغب اصفهانی، مفردات.
۳- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۹، ص۲۱۵.
۴- «... وَیَخرُجُ قائِمُنا اَهْلَ البیْتِ یَوْمَ الجُمُعَهِ...»، شیخ صدوق، الخصال، ص۳۹۴، ح۱۰۱.

همچنین در روایاتی آمده است:
روزی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علی (علیه السلام) را در غدیر خم نصب فرمود، جمعه بود و روز قیام قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) جمعه خواهد بود و روز بر پایی رستاخیز جمعه خواهد بود.(۱)
البته بین این سه رخداد عظیم، وجوه مشترک فراوانی وجود دارد. از ویژگی های دیگر این روز با عظمت، آن است که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آن روز شریف پای به عرصه گیتی نهاد.(۲)
نیز ن.ک: ظهور، قیام.
* * *
جنگ افزارهای مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) > سلاح مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).
-----------------
۱- «وَکانَ الیَوْمُ الَّذِی نَصَبَ فِیهِ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اَمِیرَالمُؤمِنینَ (علیه السلام) بِغَدِیرِ خُمِّ یَوْمَ الجُمُعَهِ وَقِیامُ القائِمِ (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یَکونُ فِی یَوْمِ الجُمُعَهِ وَتَقُومُ القِیامَهُ فِی یَومِ الجُمُعَهِ...»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۴۲۲، م ۱۲۴۱.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۹۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ح۲، ص۴۳۲، ح۱۲، ۱۳.

ح
حجّت
از القاب حضرت مهدی (علیه السلام)
حجّت از نظر لغت، به معنای برهان و دلیل است که با آن، حریف را قانع یا دفع کنند و جمع آن حجج و حجاج است.(۱)
این کلمه در قرآن مجید در موارد مختلفی به کار رفته است؛ از جمله:
﴿لِئَلاَّ یکونَ لِلنّاسِ عَلَی الله حُجَهٌ بَعدَ الرُّسُلِ وَکانَ الله عَزیزاً حَکیماً﴾(۲)
تا اینکه برای مردم، پس از فرستادن پیامبران، در مقابل خدا بهانه و حجّتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.
و نیز:
﴿قُلْ فَللهِ الحُجَّهُ البَالِغَهُ فَلَو شَاءَ لَهَداکمْ اَجْمَعین﴾(۳)
بگو برهان رسا (حجّت) ویژه خداوند سبحانه و تعالی است و اگر او می خواست، قطعاً همه شما را هدایت می کرد.
در ادبیات گفتاری و نوشتاری
-----------------
۱- ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج۲، ص۲۲۸.
۲- نساء (۴): ۱۶۵.
۳- انعام (۶): ۱۴۹.

شیعه، حجت دو مفهوم وصفی هم سنگ دارد:
۱. مفهومی وصفی و عام که درباره هر دلیل و برهان الهی چون پیامبران و امامان (علیهم السلام) یا عقل به کار برده می شود و این دلیل همواره در زمین بر انسان آشکار است؛ از این رو در روایت امام کاظم (علیه السلام) آمده است که فرمود:
خداوند سبحانه و تعالی را بر مردم دو حجّت است: یکی ظاهر که آن عبارت است از پیامبران و رهبران دینی و دیگری باطن که آن عقول مردم است.(۱)
پیامبران و اوصیای آنان (علیهم السلام) به این دلیل حجّت نامیده شده اند که خداوند سبحانه و تعالی به وجود ایشان، بر بندگان خود احتجاج کند. آنان همچنین دلیل بر وجود خدا هستند و گفتار و کردارشان دلیل بر نیاز مردم به قانون آسمانی است.
بر اساس روایات فراوانی، زمین هرگز از حجّت خالی نیست؛ چنان که از امام رضا (علیه السلام) پرسیده شد: آیا زمین از حجّت خالی می ماند؟ حضرت فرمود: «اگر زمین از حجّت خالی باشد، اهلش را فرو می برد.» (۲)
۲. مفهوم وصفی خاصی که از نگاه شیعه، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آخرین حجّت الهی است؛ از این رو به حجه بن الحسن العسکری (علیهما السلام) شهرت دارد.(۳) داود بن قاسم گوید: از امام دهم (علیه السلام) شنیدم که فرمود: «جانشین من، پسرم حسن است. شما نسبت به جانشینِ پس از جانشین من چه حالی خواهید داشت؟»
عرض کردم: «خداوند سبحانه و تعالی مرا قربانت کند؛ چرا؟»
فرمود: «برای آن که شخص او را نمی توانید ببینید و ذکر او به نام مخصوصش روا نیست. عرض کردم: «پس چطور او را یاد کنیم؟» فرمود: «بگویید حجّت از خاندان محمد (صلی الله علیه و آله و سلم).»(۴)
-----------------
۱- «إِنَّ للهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَیْنِ حُجَّهً ظَاهِرَهً وَ حُجَّهً بَاطِنَهً فَأَمَّا الظَّاهِرَهُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَئِمَّهُ (علیهم السلام) وَ أَمَّا الْبَاطِنَهُ فَالْعُقُول...»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۵.
۲- «لَوْ بَقِیتْ بِغَیرِ اِمَامٍ لَسَاخَتْ»، شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۹۸.
۳- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۵، ح۶ و ج۹۷، ص۳۴۳.
۴- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۰۲، ح۱۶۹؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۸، ح۱۳.
در بیشتر روایات، این لقب به صورت الحُجَّهُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ به کار رفته است.(۱)

* * *
حجر الاسود
تکیه گاه حضرت مهدی (علیه السلام) هنگام ظهور

از بخش های مهم مسجد الحرام و کعبه، حجر الاسود است که همواره در طول تاریخ - به ویژه در تاریخ صدر اسلام - از ارزش و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است.
در برخی روایات از اهمیت و جایگاه آن در عصر ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز سخن به میان آمده است. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
به خدا سوگند! گویا می بینم قائم پشت خود را به حجرالاسود تکیه داده، از خداوند سبحانه و تعالی می خواهد به حق خود برسد. آن گاه [قائم] می فرماید: «ای مردم! هر کس درباره حضرت آدم با من احتجاج کند، بداند من از او به آدم برترم و آن کس که در رابطه با شخصیت نوح با من احتجاج کند، من بر او به نوح مقدم هستم. و هر کس بخواهد در باره با ابراهیم با من مجادله کند، من از او به ابراهیم برتری دارم... و اگر کسی بخواهد با شخصیت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) با من محاجه کند، به طور مسلم من به حضرت محمد از او اولی هستم و هر کس که بخواهد در قرآن با من مجادله نماید، من از همه اولی به قرآن خداوند هستم....» (۲)
نیز ن.ک: ظهور، مسجدالحرام.
* * *
-----------------
۱- ر.ک: شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۲۴۵؛ همو، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۴۸.
۲- «وَ الله لَکأَنِّی أَنْظُرُ إِلَ ی الْقَائِمِ (علیه السلام) وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَ ی الْحَجَرِ ثُمَّ یَنْشُدُ الله حَقَّهُ ثُمَّ یَقُولُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی الله فَأَنَا أَوْلَ ی بِالله أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی آدَمَ فَأَنَا أَوْلَ ی بِآدَمَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی نُوحٍ فَأَنَا أَوْلَی بِنُوحٍ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی إِبْرَاهِیمَ فَأَنَا أَوْلَ ی بِإِبْرَاهِیمَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی مُوسَ ی...»، نعمانی، الغیبه، ص۱۸۱؛ با اندک تفاوتی: تفسیر عیاشی، ج۲، ص۵۶؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۰۴.

حدیث غدیر
روایتی بشارت دهنده به حضرت مهدی (علیه السلام)
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در واپسین ماه های عمر خود، در محل غدیر خم، ضمن پافشاری بر امامت نخستین پیشوای مسلمانان، درباره آخرین پیشوا چنین فرمود:
...ای مردمان! همانا به درستی که من پیامبرم و علی جانشین من است. آگاه باشید! ختم کننده پیشوایان از ما است. او قائم مهدی است. آگاه باشید! همو است که دین را برتری خواهد بخشید و انتقام گیرنده از ستمگران است.(۱)
* * *
حدیث لوح حضرت زهرا (علیها السلام) > لوح حضرت زهرا (علیها السلام)
حدیث معراج
بشارت خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره حضرت مهدی (علیه السلام) در معراج
یکی از رخدادهای مهم زندگی رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) معراج آن حضرت است. قرآن در آیاتی چند به برخی از حوادثی که در آن سفر آسمانی رخ داده، اشاره هایی کرده است و یک سوره را نیز برای این حادثه بزرگ اختصاص داده است.
افزون بر آیات قرآن، برخی از آنچه در آن سفر ملکوتی اتفاق افتاد، به بیان روایات نورانی معصومان (علیهم السلام) برای ما بازگو شده است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در باره آنچه در شب معراج دیده بود، پس از بیان دیدن نور پیشوایان معصوم (علیهم السلام) و آخرین جانشین خود میان آن ها، فرمود:... عرض کردم: «پروردگارا! اینان چه کسانی هستند؟» فرمود: ایشان پیشوایانند و این قائم است؛ همو که حلال مرا حلال می کند و حرام مرا را حرام می سازد و از دشمنان من انتقام می گیرد.ای محمد! او را دوست بدار. پس همانا من او را دوست می دارم و هر کس که او را دوست بدارد، نیز دوست می دارم....(۲)
-----------------
۱- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۳۷، ص۲۱۳.
۲- «هَؤُلَاءِ الْأَئِمَّهُ وَ هَذَا الْقَائِمُ یُحِلُّ حَلَالِی وَ یُحَرِّمُ حَرَامِی وَ یَنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِی یَا مُحَمَّدُ أَحْبِبْهُ فَإِنِّی أُحِبُّهُ وَ أُحِبُّ مَنْ یُحِبُّه»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار۳۶، ص۲۲۲؛ نعمانی، الغیبه ؛ ص۹۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۲.

حِرْز حضرت مهدی (علیه السلام)
دعای منسوب به حضرت مهدی (علیه السلام) برای در امان ماندن از بلاها
حِرْز، در لغت به معنای جای استوار و پناهگاه است. نیز دعای حفظ و تعویذ را گویند. در اصطلاح، بیشتر معنای دوم مقصود است؛(۱)یعنی هر گونه دعای خواندنی و نوشتنی، بلکه هر گونه تعویذی است که مایه حفظ باشد و به وسیله آن پناه جویند. وجه مشترک بین همه حرزها، به کار بستن آن ها برای محفوظ ماندن شخص و یا همراهان یا اموال او از گزند دشمنان یا پیش آمدهای ناگوار و حوادث پیش بینی نشده روزگار است.
برخی حرزها - مانند سایر احادیث و دعاها - با ذکر سند معتبر از معصوم نقل شده است؛ اما بعضی از آن ها استناد محکمی ندارد.
هر یک از حرزها، ویژگی هایی دارند که در کتاب های دعا مورد اشاره قرار گرفته است. برای هر کدام از معصومان (علیهم السلام) حرزهایی نقل شده است که بعضی از آن ها شهرت بیشتری دارند؛ یکی از آن ها حرز حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است که چنین است:
بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ یا مالِک الرِّقابِ یا هازِمَ الاَحْزابِ یا مُفَتِّحَ الاَبْوابِ یا مُسَبِبَ الاَسْبابِ سَبِّبْ لَنا سَبَباً لانَسْتَطیعُ لَهُ طَلَباً بِحَقِّ لااِله اِلاّالله مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم).(۲)
* * *
حرمت نام بردن مهدی (علیه السلام) > محمد
حسن شریعی
از مدعیان دروغین نیابت از حضرت مهدی (علیه السلام)
یکی از مدعیان دروغین نیابت، حسن شریعی است. البته به یقین مشخص نیست که اسم او حسن باشد؛ بلکه او با لقب معروف شده است. در روایتی که نقل خواهد شد، راوی حدیث به صورت حدس و گمان اسم او را حسن ذکر کرده است.(۳) نگارنده قاموس الرجال
-----------------
۱- ابن منظور، لسان العرب، ج۵، ص۳۳۳؛ طریحی، مجمع البحرین، ج۴، ص۱۵.
۲- مصباح کفعمی، ص۳۰۵؛ مهج الدعوات، ص۴۵.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۹۷.

می نویسد:
از حدیثی که شیخ طوسی نقل کرده است، روشن می شود اسم او به صورت یقین روشن نیست و او به وسیله لقب معروف بوده است و این که تلعکبری راوی حدیث، به صورت گمان حکم کرده که اسم او حسن است، به سبب این است که او «ابومحمد» بوده و بیشتر اسم کسانی که کنیه آن ها «ابومحمد» است، حسن می باشد.(۱)
شریعی نخستین کسی است که به دروغ و افترا، ادعای نیابت امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را کرد. او پیش تر، از یاران امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما السلام) بود؛ ولی پس از آن منحرف شد. تاریخ ادعای نیابت دروغین او به صورت دقیق بیان نشده است؛ لیکن چون این ادعاهای دروغین، از دوران نایب دوم آغاز شده است، به نظر می رسد وی در دوران سفارت و نیابت محمد بن عثمان، به چنین عملی دست زده است.
دانشوران علم رجال در باره شرح حال او چندان بحث نکرده اند؛ لذا جامع ترین سخن درباره ایشان، کلام شیخ طوسی در کتاب الغیبه است. شیخ طوسی درباره «شریعی» می نویسد:
نخستین کسی که به دروغ و افترا، ادعای نیابت خاص از جانب امام زمان (علیه السلام) کرد، شخصی معروف به «شریعی» بود. جماعتی از عالمان، از ابومحمد تلعکبری از ابوعلی محمد بن همام نقل کرده اند: کنیه شریعی «ابومحمد» بود.
تلعکبری می گفت: «گمان دارم نام وی حسن باشد.» او از اصحاب امام هادی (علیه السلام) و امام حسن عسکری (علیه السلام) به شمار می آمد. او نخستین کسی است که مدعی مقامی شد که خداوند سبحانه و تعالی برای او قرار نداده بود و شایسته آن هم نبود. در این خصوص، بر خدا و حجّت های پروردگار دروغ بست و چیزهایی به آنان نسبت داد که شایسته مقام والای آنان نبود و آن ها از آن به دور بودند؛ از این رو، شیعیان هم او را ملعون دانسته و از وی دوری جستند و توقیعی از جانب ولی عصر (علیه السلام) درباره نفرین و دوری از وی صادر شد.(۲)
-----------------
۱- محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج۳، ص۲۶۲.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۹۸.

حسین بن روح (نوبختی)
نایب سوم حضرت مهدی (علیه السلام) در غیبت صغرا
سومین نایب خاص حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، حسین بن روح نوبختی است. وی میان شیعیان بغداد، شهرت ویژه ای داشت و یکی از افراد مورد اعتماد محمد بن عثمان عمری به شمار می رفت. او در سال های۳۰۵ - ۳۲۶ ق نایب امام زمان (علیه السلام) و واسطه بین حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و شیعیان بود. حسین بن روح دارای برتری های فراوانی بود؛ امّا به طور عمده شهرت و اعتبار او، به مسأله نیابتش باز می گردد.
پیش از آن، محمد بن عثمان، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در بغداد قرار داده بود. وی در زمان حیات نایب دوم، در دربار عباسی نفوذ چشمگیری داشت و از ناحیه برخی مقامات دولتی کمک های مالی به او می رسید.(۱)
نایب دوم، از دو یا سه سال پیش از درگذشت خود، با ارجاع برخی از شیعیان که اموالی از سهم امام و غیر آن پیش او می بردند به حسین بن روح نوبختی، زمینه را برای نیابت وی از طرف امام زمان (علیه السلام) هموار می کرد. او به کسانی که در این موضوع دچار شک و تردید می شدند، تأکید می کرد این دستور، از طرف امام (علیه السلام) صادر شده است.(۲)
وی در انتصاب حسین بن روح به جانشینی خود، تأکید فراوانی می کرد. گاهی به صورت انفرادی و گاهی میان عموم شیعیان مخلص و وکلای خویش، این مطلب را یادآور می شد. این تأکید، بدان علّت بود که از طرف امامان (علیهم السلام)، سخن روشنی که بیانگر وثاقت، امانت و نیابت حسین بن روح صادر نشده بود. از طرفی میان وکلای بغداد، کسانی بودند که در ظاهر ارتباط محمد بن عثمان با آنان بیشتر بود؛ از این رو عوام و خواص شیعیان، تصور نمی کردند حسین بن روح به جانشینی انتخاب شود؛ بدین سبب، نایب دوم از
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۷۲، ح۳۴۳، با تصرف.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۶۹، ح۳۳۷ و ح۳۳۵.

هر فرصتی برای تبیین نیابت خود از طرف امام زمان (علیه السلام)، برای رفع تردید از آنان استفاده می کرد.(۱)
پس از وفات ابوجعفر عمری و وصیت او درباره نصب حسین بن روح به عنوان نایب سوم امام غایب، ابوالقاسم حسین بن روح به «دارالنیابه» در بغداد آمد و بزرگان شیعه گرد او جمع شدند. حسین بن روح، با همکاری وکلای بغداد و سایر مناطق، کار خویش را در جایگاه نیابت امام زمان (علیه السلام) آغاز کرد و توانست با روش عالمانه و منطقی، بین دوست و دشمن از پذیرش بالایی برخوردار شود.
روایت ها، حکایت از آن دارد که بر خلاف سفیر اوّل و دوم، موقعیت حسین بن روح در جایگاه سفیر امام دوازدهم بین شیعیان امامیه آشکار بود؛ به همین دلیل عده ای از عوام امامیه، بر آن شدند که وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته رفته با انجام تغییراتی در دستگاه حاکم و برکناری برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه ای که وی بخشی از پایان عمر خود را در زندان به سر برد.(۲)
از حوادث مهم دوران نیابت حسین بن روح، جدا شدن ابوجعفر محمد بن علی شلمغانی (معروف به ابن ابی عزاقر) از آیین شیعی و تکفیر او به دست حسین است.(۳)
مدت نیابت
حسین بن روح، با وفات ابوجعفر محمد بن عثمان عمری، در سال۳۰۵ ق منصب نیابت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را عهده دار شد و در سال۳۲۶ ق وفات یافت. بدین سان مدت نیابت وی نزدیک به ۲۱سال بود.
در وفات وی که در سال۳۲۶ ق بوده، هیچ اختلافی نیست، و محدثان و مورخان در این مسأله اتفاق نظر دارند؛ لیکن در محل قبر او، اختلاف و شبهاتی وجود دارد. مسلم است که قبر او در بغداد است؛ ولی این که قبر در قسمت غربی بغداد است یا قسمت شرقی، مورد اختلاف است.(۴)
نیز ن.ک: نیابت خاص،
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۶۹، ح۳۳۶.
۲- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۰۲، ح۲۵۶.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۸۹، ح۳۵۵.
۴- علی غفارزاده، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان (علیه السلام)، ص۲۷۶.

نواب خاص.
* * *
حسین بن منصور حلاج
از مدعیان دروغین نیابت حضرت مهدی (علیه السلام)
حسین بن منصور حلاج، حدود سال ۲۴۴ ق در قریه «طور» از قرای بیضای فارس (هفت فرسنگی شیراز) زاده شد. وی با پدرش منصور از بیضا، به واسط رفت و آن جا علوم اسلامی را آموخت و در بیست سالگی به بصره رفت. مرید صوفی آن سامان شد و به دست او خرقه تصوّف پوشید. در سال ۲۷۰ ق به مکه سفر کرد و از آن جا به اهواز رفت و به دعوت پرداخت. حلاج برای دعوت به مذهب صوفیانه خود که جنبه «حلولی» داشت، به مسافرت می پرداخت. وی در آغاز، خود را رسول امام غایب و باب آن حضرت معرفی می کرد؛ به همین سبب علمای علم رجال شیعه، او را از مدعیان بابیّت شمرده اند.
نام او ابوالمغیث حسین بن منصور حلاّج بود که در سال ۳۰۹ ق کشته شد. حلاّج پس از ادعای بابیّت، بر این شد که ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (متکلم امامی) را در سلک یاران خود در آورد و به تبع او، هزاران شیعه امامی را که در قول و فعل تابع او بودند، به عقاید حلولی خویش معتقد سازد؛ به ویژه آن که جماعتی از درباریان خلیفه به حلاّج حسن نظر نشان داده و جانب او را گرفته بودند؛ ولی ابوسهل که پیری مجرّب بود، نمی توانست ببیند او با مقالاتی تازه، خود را معارض حسین بن روح نوبختی وکیل امام غایب معرفی می کند. اسماعیل در پاسخ گفت: «وکیل امام زمان (علیه السلام) باید معجزه داشته باشد. اگر راست می گویی، موهای مرا سیاه کن. اگر چنین کاری انجام دهی، همه ادعاهایت را می پذیرم.» ابن حلاج که می دانست ناتوان است، با استهزای مردم روبه رو شد و از شهر بیرون رفت. آن گاه به قم شتافت و به مغازه علی بن بابویه (پدربزرگوار شیخ صدوق) رفت و خود را نماینده امام زمان (علیه السلام) خواند. مردم بر وی شوریدند و او را با خشونت از شهر بیرون افکندند.
ابن حلاج، پس از آن که جمعی از خراسانیان ادعایش را پذیرفتند،

دیگر بار به عراق شتافت.(۱) در این زمان، چون فقه امامیه از سوی خلفا به رسمیت شناخته نشده بود، شیعیان، میان مذاهب اهل سنّت «مذهب ظاهری» را که مؤسس آن، ابوبکر محمد بن داوود اصفهانی است، پذیرفته بودند.
رؤسای امامیه و خاندان نوبختی، برای برانداختن حلاّج ناچار به محمد بن داوود ظاهری متوسل شدند و او را به صدور فتوایی وا داشتند که در سال ۲۹۷ ق و اندکی پیش از مرگ خود در وجوب قتل حلاّج انتشار داده بود. ابوالحسن علی بن فرات، وزیر شیعی مذهب مقتدر (خلیفه عباسی) نیز در تکفیر حلاّج به آل نوبخت کمک کرد.
حلاّج در سال ۲۹۶ ق به بغداد رفت و مردم را به طریقه خاصی مبتنی بر نوعی تصوف آمیخته با گونه ای «حلول» دعوت کرد. ابوالحسن بن فرات، وی را تعقیب کرد و ابن داوود فتوای معروف خود را در حلال بودن خون او صادر نمود. وی در سال ۳۰۱ ق به دست کارگزاران خلیفه گرفتار شد و به زندان افتاد. پس ازهفت ماه محاکمه، علمای شرع او را مرتد و خارج از دین اسلام شمردند (۲۴ذیقعده ۳۰۹ق) و به فرمان مقتدر و وزیر او حامد بن عباس به دار آویخته شد.(۲) سپس جسد او را سوزاندند و سرش را بر بالای جسر بغداد زدند.
* * *
حکومت جهانی
از مهم ترین اهداف قیام جهانی حضرت مهدی (علیه السلام)
یکی از ویژگی های دولت مهدوی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، جهانی بودن آن است. حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، شرق و غرب عالم را فرا می گیرد و آبادی ای در زمین نمی ماند، مگر این که گلبانگ محمدی از آن بر می خیزد و سراسر گیتی از عدل و داد آکنده می شود. در آن دوران به دست آن حضرت، آرمان والای تشکیل جامعه بزرگ بشری و خانواده انسانی تحقّق می پذیرد و آرزوی دیرینه همه پیامبران، امامان،
-----------------
۱- ر.ک: سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۸؛ سید محمد صدر، تاریخ الغیبه الصغری، ص۵۳۲.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۰۱، محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۱۶۲.

مصلحان و انسان دوستان برآورده می شود.
امام رضا (علیه السلام) از پدرانش از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است:
خداوند سبحانه و تعالی در شب معراج در بخشی از بیانی طولانی فرمود: «... و به درستی زمین را به وسیله واپسین آنان [ائمه معصومین (علیهم السلام)] از دشمنانم پاک خواهم ساخت و تمام گستره زمین را در فرمانروایی او قرار خواهم داد....»(۱)
در دوران رهبری امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، با ایجاد مدیریت و حاکمیت یگانه برای همه اجتماعات، نژادها و منطقه ها، یکی از عوامل اصلی تضاد و جنگ و ستم از بین می رود.(۲)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
پیشوایان پس از من دوازده نفرند؛ نخستین آنان تو هستی ای علی و واپسین آنان قائم است؛ همو که خداوند سبحانه و تعالی بر دستانش مشارق و مغارب زمین را فتح خواهد کرد.(۳)
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره فرمود:
سپس خدای عزوجل او را ظاهر سازد و مشرق ها و مغرب های زمین را به دست او بگشاید و....(۴)
این امید به آمدن مصلح جهانی، ریشه در افکار و عقاید تمام اقوام و ملل دارد و کم و بیش به گونه های متفاوت همه جا وجود دارد؛ اما در تفکر شیعی به طور روشن و شفاف مطرح است. در این تفکر، امام منتظر و منجی نهایی، زنده است و روزی به فرمان خداوند سبحانه و تعالی ظهور کرده و جهان
-----------------
۱- «... وَلَاُطَهِّرَنَّ الاَرْضَ بِآخِرِهِم مِنْ اَعدَائِی وَلَاُمَلِّکنَّهُ [وَلَاُمَکنَنَّهُ] مَشارِقَ الْاَرْضِ وَمَغارِبَها...»، شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۱، ص۲۶۲، ح۲۲؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۵، ح۱. همچنین ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۳۲، ح۹۱.
۲- محمد حکیمی، عصر زندگی، ص۱۶۲.
۳- «اَلاَئِمَّهُ مِنْ بَعْدِی اِثْنا عَشَرَ اَوَّلُهُمْ اَنْتَ یا عَلِی وَآخِرُهُم الْقائِمُ الَّذِی یَفْتَحُ الله تَعالی ذِکرُهُ عَلی یَدَیْهِ مَشارِقَ الاَرْضِ وَمَغارِبَها»، شیخ صدوق، الامالی، ص۹۷، ح۹؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۱۰۲؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۹۸.
۴- «ثمَ یُظْهِرُهُ الله عَزَّوَجَلَّ فَیَفتَحُ الله عَلَی یَدِهِ مَشارِقَ الاَرضِ وَ مَغارِبَهَا»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۱۵، ح۳۱.

را پر از عدل و داد خواهد کرد.
بر اساس دیدگاه «تشکیل حکومت جهانی»، با ظهور امام غایب (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، اسلام، یگانه دین حق و کامل و دارای شریعت جامع، مقبول همگان خواهد شد. در آن زمان ستمگران و جباران از مسند قدرت به زیر کشیده می شوند. پس از آن حکومت جهانی اسلام با زعامت و رهبری امام معصوم و عادل برپا شده و عدالت بر بنیاد دیانت و اخلاق در مقیاسی جهانی اجرا می گردد.
در برخی آیات قرآن، به این حاکمیت اشاره شده است و آیات مربوط به جهانی بودن اسلام نیز مؤید این معنا است. جهانی بودن دین اسلام و عدم اختصاص آن به قوم یا منطقه خاصّی، از ضروریات این آیین الهی است و حتی کسانی که ایمان به آن ندارند، می دانند که دعوت اسلام، همگانی بوده و به منطقه جغرافیایی خاصّی محدود نبوده است. از جمله آیه هایی که به حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تفسیر شده، آیه ارسال است. در این آیه می خوانیم:
﴿هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَدینِ الْحَقّ ِ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْکرِهَ الْمُشْرِکونَ﴾؛(۱)
او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد، تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند؛ هر چند مشرکان خوش نداشته باشند.
آیه یادشده، با همین الفاظ در سوره «صف»، آمده و با تفاوت مختصری در «سوره فتح»، تکرار شده است و از رویدادی مهم خبر می دهد. این اهمیّت، موجب تکرار آن شده است و از جهانی شدن اسلام و فراگیری این آیین بر روی زمین خبر می دهد.
شکی نیست در حال حاضر، این موضوع تحقق نیافته است؛ ولی این وعده حتمی خدا به تدریج در حال تحقق است. طبق روایات، تکامل این برنامه، هنگامی خواهد بود که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند و برنامه جهانی شدن اسلام را تحقق بخشد. شیخ صدوق، از امام صادق (علیه السلام)، در تفسیر این آیه نقل می کند:
به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه
-----------------
۱- توبه (۹): ۳۳.

نازل نشده و نخواهد شد، تا آن که قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خروج کند. وقتی او ظهور کرد، دیگر هیچ کافر به خدا و منکر امامی نمی ماند؛ مگر این که از خروج آن حضرت ناراحت می شود. حتی اگر کافری در دل سنگی پنهان شود، آن سنگ می گوید: ای مؤمن! در دل من کافری پنهان شده است، مرا بشکن و او را بیرون بیاور و به قتل برسان.(۱)
در تفسیر قمی آمده است: این آیه درباره قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده و این که در باره آن حضرت نازل شده، بدین معنا است که خروج او تأویل این آیه است. از روایت صدوق هم این برداشت استفاده می شد.
افزون بر این، شواهد تاریخی فراوانی وجود دارد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به سران کشورها مانند قیصر روم و پادشاه ایران و فرمانروایان مصر و حبشه و شامات و نیز به رؤسای قبایل گوناگون عرب و... نامه نوشت همگان را به پذیرفتن این دین مقدس دعوت کرد و از پیامدهای وخیم کفر و روی گردانی از اسلام، برحذر داشت. اگر دین اسلام جهانی نبود، چنین دعوت عمومی انجام نمی گرفت و دیگر اقوام و امت ها هم برای عدم پذیرش، عذری می داشتند.(۲)
مبانی و مقدماتی که ناگزیر به آرمان حکومت واحد جهانی شیعی می انجامد، از این قرار است:
یک. اعتقاد به برتری اسلام و جهانی بودن آن
به اجماع تمام مسلمانان، اسلام دینی است که در واپسین حلقه از سلسله طولانی نبوت ظاهر شده و از هر جهت کامل ترین و جامع ترین دین ها است و تا روز قیامت نیز بشریت را از هر جهت کفایت می کند. دین اسلام، روزی تمام انسان ها را پیرو و مطیع خود خواهد کرد و بدین ترتیب جهان در تسخیر آموزه های بلند و آسمانی اسلام در خواهد آمد. از آیاتی چون:
﴿اِنَّ الدِّینَ عِنْدَ الله الاِسْلامُ﴾؛(۳)
در حقیقت، دین نزد خداوند سبحانه و تعالی همان اسلام است.
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۷۰.
۲- محمد تقی مصباح، آموزش عقاید، ج۲، ص۱۱۶.
۳- آل عمران (۳): ۱۹.

﴿وَمَنْ یَبتَغِ غَیرَ الاِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقبَلَ مِنهُ﴾؛(۱)
و هر که جز اسلام، دینی [دیگر] جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود.
﴿اَلیَوْمَ اَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ﴾؛(۲)
امروز دین شما را برایتان کامل گردانیدم.
﴿ما کانَ مُحَمَّدُ اَبا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکم وَلکنْ رَسُولَ الله وَخاتَمَ النَّبیین﴾؛(۳)
محمد، پدر هیچ یک از مردان شما نیست، ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.
﴿وَلَقد کتَبنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ﴾؛(۴)
و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.
﴿وَهُوَ الذِی اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدی وَدین الحَقِ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِه﴾؛(۵)
او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.
به دست می آید که مسلمانان، به حقانیّت، جامعیّت، خاتمیّت، جهان شمولی و سرانجام جهان گستری و پیروزی و غلبه نهایی آن دست خواهند یافت.
دو. اعتقاد به مهدویت
چیرگی اسلام بر تمام ادیان و مکاتب و استیلا بر جباران و فرمانروایان غیر الهی و تأسیس حکومت جهانی، لازمه اعتقاد به مهدویّت و ظهور منجی دادگستر است.
از نگاه شیعیان، تاریخ اسلام پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با حذف امام علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم او (علیهم السلام)، در حوزه سیاست و حکومت به انحراف گرایید و پیامدهای منفی متعددی نیز در پی داشت که یکی از آن ها محرومیت جامعه از رهبری معنوی و آسمانی است؛ چرا که امام
-----------------
۱- آل عمران (۳): ۸۵.
۲- مائده (۵): ۳.
۳- احزاب (۳۳):۴۰.
۴- انبیاء (۲۱): ۱۰۵.
۵- توبه (۹): ۳۳؛ الفتح (۴۸): ۲۸؛ صف (۶۱): ۹.

علی (علیه السلام) و پس از او بقیه امامان دوازدهگانه، پیشوایان دینی - سیاسی بر حق و دارای حق خلافت و امامت انحصاری اند. دیگران - هر کس باشد - غاصب حق معصومند و لذا جائر و باطل می باشند. این انحراف تا کنون ادامه پیدا کرده است.
از آن جا که شیعیان دوازده امامی در عصر امامان، هرگز به قدرت و تأسیس دولت دست نیافتند، منتظرند که واپسین بازمانده از امامان معصوم (علیهم السلام) که از سال ۳۲۹ ق غیبت کبرا برای او آغاز شده است، ظهور کند و تاریخ اسلام و در نهایت تاریخ انسان را به مسیر طبیعی و الهی اش باز گرداند. در آن عصر، اسلام، عزیز، مسلّط و همگانی می شود و مسلمانان، قدرتمند و بر جهان چیره می گردند. طبق این تفسیر، تشکیل حکومت واحد جهانی اجتناب ناپذیر خواهد بود.
ویژگی ها و اختیارات مهدی منتظر
در منابع روایی اسلامی (به ویژه شیعی)، از ویژگی ها، اختیارات و عملکردهایی یاد شده است که آن ها جز با تشکیل حکومت واحد جهانی محقق نخواهند شد؛ از جمله گفته شده است: حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ستم و جور را برای همیشه برمی اندازد و عدالت و دین حق را در سطح جهان برای همیشه مستقر می کند. در برخی روایات، از اختیارات قدرت و امکانات مطلق و جهانی امام غایب یاد شده است که نتیجه آن، چیرگی بر جهان و تشکیل حکومت مقتدر جهانی است. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
قائم ما، با در انداختن بیم و هراس در دل ستمگران یاری می شود، با پشتیبانی و حمایت از سوی خداوند سبحانه و تعالی تأیید می گردد. زمین برایش خاضع و تسلیم می شود، گنج ها برایش آشکار و نمایان می شود. حکومت او شرق و غرب عالم را فرا می گیرد. خداوند سبحانه و تعالی به وسیله او دینش را بر همه دین ها چیرگی می بخشد؛ هر چند مشرکان را ناخوشایند باشد. [در عصر ظهور] در زمین خرابی و ویرانی ای نمی ماند، مگر آن که آباد می شود. عیسی بن مریم (علیه السلام) فرود آید و پشت سر او نماز گزارد.(۱)
بر این اساس، حکومت جهانی واحد از دیرباز به عنوان یکی از
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۳۱، ح۱۶.

باورهای مسلّم شیعی و یکی از نیازهای بشر مطرح بوده است. اکنون نیز شیعیان امامی در انتظار روزی به سر می برند که چنین حکومتی، با ظهور منجی غایب تشکیل شود و تاریخ بشر در مسیر حق قرار گیرد و بشریت از برکات واقعی و همه جانبه آن بهره مند شوند.
با این که آرمان هایی چون عدل جهانی و حکومت جهانی سابقه ای دیرینه دارد؛ اما در قرن اخیر به دلیل های خاصّ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی - به ویژه گسترش ارتباطات - آرمان جهانی شدن تشدید و تقویت شده و عملی تر به نظر می رسد. در جنبش های اسلامی معاصر نیز بار دیگر آرمان دیرین جهانی و چیره شدن اسلام با قدرت تمام مطرح شده و مفاهیمی چون دین جهانی، عدل جهانی، حکومت جهانی یا بین الملل اسلامی و... گسترش یافته است.
آرمان های یاد شده در میان شیعیان در سطح گسترده تر مطرح و تقویت شده و اکنون در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی در ایران، از آن آرمان ها - از جمله حکومت واحد جهانی - تبلیغ می شود.
برخی از ویژگی های حکومت جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
۱. این حکومت دارای رهبری است که مشروعیت خود را از پروردگار متعال گرفته و از هر گونه خطا و عصیان به دور است. افزون بر این، کسانی که او را در اجرای حکومت جهانی یاری خواهند کرد، انسان هایی هستند برگزیده و دارای صفات اخلاقی ویژه که این خود بر عظمت این حکومت می افزاید.
۲. در حکومت جهانی حضرت مهدی (علیه السلام) قانون گذار خداوند سبحانه و تعالی است، از این رو تمام نیازهای مادی و معنوی انسان ها مورد توجه واقع شده و از هر گونه خطا دور خواهد بود.
۳. محور تمام قوانین در حکومت جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) امور دینی و اخلاقی است؛ در حالی که تمام نیازهای مادی و معنوی بشر در تمام قوانین مورد توجه واقع شده است.
۴. دانش، در دولت مهدوی در کل جامعه بشری گسترش می یابد و هرگز در انحصار عده ای خاص نخواهد بود؛ از این رو همگان از دانشی بس ارجمند برخوردار خواهند بود. البته از این دانش نیز در راه

رشد و تعالی جامعه بشری استفاده خواهد شد، نه در راه ستم و تعدی به دیگران.
۵. حکومت جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بر عالی ترین اندیشه های عاقلانه مبتنی است؛ چرا که در آن دولت مبارک است که عقول بشری به کامل ترین وجه امکان رشد خواهد کرد.
۶. حکومت جهانی مهدی (علیه السلام) مبتنی بر بهره مندی عاقلانه، عالمانه و عابدانه از همه منابع موجود و ظرفیت های ممکن در کره زمین است و این بدان معنا است که مردم در عین بهره مندی از تمام مواهب الهی هرگز گرد اتراف و اسراف نمی گردند. افزون بر آن، با وجود فراوانی نعمت، حالت استغنایی در روح انسان ها بوجود می آید که باعث می شود با وجود در اختیار داشتن موهبت های فراوان هرگز دست به طغیان و عصیان نزنند.
در جامعه مهدوی، به سبب وجود تمام شرایط ممکن، راه رشد و تعالی به سوی پروردگار بر همگان باز خواهد بود و در عین اختیار داشتن، همگان بر دینی توحیدی و باوری الهی خواهند بود.
از دستاوردهای مهم برپایی حکومت جهانی مهدی (علیه السلام)
۱. امنیت
امنیت مصدر جعلی از ریشه «ا م ن»، و با مشتقاتی مانند: ایمان، ایمنی و استیمان، به کار برده می شود.
امنیت در لغت فارسی به ایمن شدن، در امان بودن و بی بیمی،(۱) اطمینان خاطر یافتن و برطرف شدن ترس و بیم،(۲) معنا شده است. و در زبان عربی به معانی پرشماری آمده است.
برخی امن و امنیت را در اصل به معنای آرامش نفس و از بین رفتن ترس دانسته،(۳) برخی با ذکر مثال "أمن زید الأسد أمنا" معنای امنیت را آرامش و زوال ترس یاد نموده است. آنگاه این واژه را هم از نظر وزن و هم از نظر معنا همانند "سلم" دانسته است(۴). و برخی دیگر امن را به ضد ترس و خوف معنا کرده، و مأمن را موضع بدون ترس دانسته است.(۵)
-----------------
۱- محمد معین، فرهنگ فارسی، ص۱۲۲.
۲- محمد بندریگی، فرهنگ بندرریگی، ص۳۲۳.
۳- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۵.
۴- فیومی، المصباح المنیر، ص۲۴.
۵- خلیل بن احمد، العین، ج۸، ص۳۷۷.

آنچه از مجموع دیدگاه اهل لغت به دست می آید، این که امنیت به معنای آرامش، نترسیدن، وحشت نداشتن و اضطراب نداشتن است. با توجه به معانی لغوی، می توان گفت «امن» شامل دو جهت ایجابی و سلبی می شود. ایجاب در آن جا که سخن از اطمینان، آرامش فکری و روحی است، و سلب در آن جا که نبود ترس، دلهره و نگرانی مقصود است.
امنیت از امور اساسی است که در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان به گونه ای قابل توجه، مورد نیاز است. و آموزه های قرآن - بدان جهت که پاسخ گوی نیازهای واقعی انسان هاست - بدین مهم نیز توجه شایسته ای نموده است.
پیوند تنگاتنگ و محکم این واژه با کلمه های اسلام، ایمان و مؤمن گویای اهمیت فوق العاده امنیت است. روایت های بسیاری از پیامبر و امامان (علیهم السلام) وارد شده که خود و اهل بیت را مایه امان ساکنان زمین به شمار آورده اند.(۱) بدین ترتیب، حضور امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) - چه به صورت پنهان و چه به صورت آشکار و در زمان قیام - مایه بارش فیض و نعمت های الهی به سوی مردم است. طبیعی است در دوره حکومت مهدوی، این جریان به کمال خود خواهد رسید و همه موانع موجود بر سر اتصال فیض میان خداوند سبحانه و تعالی و مردم از طریق امام، بر طرف خواهد شد.(۲)
۲. آبادانی جهان
از مهم ترین ویژگی های جهان در آستانه ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)، پر شدن زمین از ظلم و بیداد است. مهم ترین پیآمد این ستمگری ها، خرابه هایی است که برای انسان های فرودست و ستم کشیده به جای خواهد ماند؛ اگر چه اندک شماری انسان ستمگر، از دنیایی به ظاهر آباد برخوردار خواهند بود.
حضرت مهدی (علیه السلام) با برپایی نظامی جهانی بر پایه های عدل و قسط، همه ویرانه های جهان را آباد خواهد ساخت. و دست ستمِ ستمگران را از زندگی مستضعفان برای همیشه کوتاه خواهد کرد. امام باقر (علیه السلام)، در
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۰۵.
۲- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۱۰۴.

این باره فرمود:
روی زمین، خرابه ای باقی نمی ماند، جز این که آباد می شود.(۱)
و خداوند سبحانه و تعالی در قرآن وعده فرموده است چنانچه مردمان ایمان بیاورند و پروا پیشه کنند، درهای برکت های آسمان و زمین بر ایشان گشوده خواهد شد(۲) و جامعه عصر ظهور، بی گمان توحیدی ترین جامعه در تاریخ انسان هاست و این وعده خداوند تحقق خواهد یافت.
روشن است که این آبادانی نه فقط در جنبه های مادی که در جنبه های معنوی زندگی فردی و اجتماعی انسان ها، در پرتو آن حکومت عدل جهانی رخ خواهد نمود.
این آبادانی در کنار دیگر ویژگی ها، زندگی را در آن دوران به گونه ای فراهم خواهد کرد که مردمان آرزومند زنده شدن درگذشتگان خویش می شوند.(۳)
مدت حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف):
گویی بنا بر این بوده است که مدت دقیق حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) - مانند برخی موضوعات دیگر مربوط به آن حضرت - به روشنی بیان نشود. روایاتی که از معصومان (علیهم السلام) - اعم از روایات شیعه و اهل سنّت - در دست است، دیدگاه های متفاوتی را در این باره، نقل کرده اند. اگر چه با یک بررسی عمیق می توان نظرهای پرشماری ارائه کرد.(۴) اما به طور عمده روایات به چهار دیدگاه کلّی قابل تقسیم است:
یک. روایاتی که مدت حکومت حضرت را هفت سال و حدود هفت سال، ذکر کرده اند. این دیدگاه، به ویژه در روایات اهل سنّت(۵) بسیار به چشم می خورد و در برخی از منابع روایی شیعی نیز با سند راویان اهل سنّت مورد اشاره قرار گرفته است. علامه مجلسی در بحار
-----------------
۱- «... فَلایَبْقَی فِی الاَرْضِ خَرَابٌ إِلا عُمِر»، علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۵۳۴؛ نیز: ر.ک: ابن منادی، الملاحم و الفتن، ص۹۹.
۲- اعراف(۷): ۹۶.
۳- عماد الدین طبری، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، ص۲۵۰.
۴- البته برخی از این دیدگاه ها، مستند روایی محکمی ندارد.
۵- مسند احمد، ج۳، ص۲۸.

الانوار از ابوسعید خُدری نقل کرده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
مهدی - با پیشانی بلند و بینی کشیده - از من است. زمین را از قسط و عدل سرشار می سازد آن گونه که از بیداد و ستم آکنده شده باشد. هفت سال حکومت می کند.(۱)
آن گاه پس از اشاره به حَسَن بودن روایت می نویسد: «این روایت را حافظ أَبوداوُد سَجِستانی در صحیح خود و غیر او از راویان بزرگ حدیث همچون طبَرانی و دیگران نقل کرده اند.
جالب توجه این که تمام روایاتی که مدت حکومت حضرت را هفت سال ذکر کرده اند به روایت ابوسعید خدری بر می گردد.
البته در برخی روایات بین هفت و هشت و نه سال تردید شده است.(۲) این نامعیّن بودن به دو گونه است:
۱. به دلایلی در کلام معصوم (علیه السلام) به صورت نامعیّن ذکر شده است.
۲. در کلام معصوم (علیه السلام) معیّن شده و تردید از راوی است.
برخی از این که مدت حکومت در روایات یاد شده هفت سال ذکر شده به شگفت آمده، دنبال توجیه آن برآمده اند. به ویژه که در برخی روایات نیز سخنی بس تعجب برانگیز دیده اند. و آن این که شیخ طوسی روایتی نقل کرده از فَضْل از عَبْدِ الله بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِی از عَبْدِ الْکرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِی که گفت: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «چه مدت قائم (علیه السلام) حکومت خواهد کرد؟» فرمود: «هفت سال. که به سال های شما هفتاد سال می شود.»(۳)
البته سخنان فراوانی در توجیه این روایت - که اساس روایاتی از این قبیل است - به میان آوردند که برخی شگفت آورتر از خود روایت است.
افزون بر آن که در سند روایت عَبْدِ الله بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِیِّ(۴)و عَبْدِ
-----------------
۱- «الْمَهْدِیُّ مِنِّی أَجْلَی الْجَبْهَهِ أَقْنَی الْأَنْفِ یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً یَمْلِک سَبْعَ سِنِینَ»، محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۱، ص۹۰.
۲- ابن ابی شیبه، المصنف، ج۱۵، ح۱۹۴۸۴.
۳- «کمْ یَمْلِک الْقَائِمُ قَالَ سَبْعَ سِنِینَ یَکونُ سَبْعِینَ سَنَهً مِنْ سِنِیکمْ هَذِهِ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۷۴.
۴- نجاشی، رجال، ص۲۲۶؛ نیز ر.ک: علامه حلی، خلاصه الاقوال، ص۳۷۰، سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۳۰۴؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۴۱؛ علامه حلی، ایضاح الاشتباه، ص۲۴۱؛ ابن غضایری، رجال، ج۴، ص۴۷.

الْکرِیمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِیِّ،(۱) به شدت تضعیف شده اند؛ هیچ عقلی چنین تحولی را نمی پذیرد. چرا که نظام امروزین آفرینش، نظام احسن است و لزومی ندارد به گونه ای که می گویند تغییر داده شود.
دو. روایاتی که مدت حکومت حضرت را نوزده سال گفته اند. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
حکومت قائم، نوزده سال و چند ماه خواهد بود.(۲)
سه. روایاتی که مدت حکومت حضرت را چهل سال دانسته اند.(۳)
چهار. روایاتی که مدت حکومت حضرت را سیصد و نه سال ذکر کرده اند.(۴)
برخی این تفاوت را اشاره به مراحل و دوران های حکومت آن حضرت می دانند؛(۵) ولی به هر حال، داوری نهایی درباره مدت حکومت آن حضرت - به دلیل نبود اخبار و منابع کافی - امکان پذیر نیست. اما با این حال می توان چنین نتیجه گرفت: قطع نظر از روایات اسلامی، مسلم است که این همه آوازه ها و مقدمات برای یک دوران کوتاه مدت نیست؛ بلکه قطعاً برای مدتی است طولانی که ارزش این همه تحمل زحمت و کوشش را داشته باشد.(۶)
البته این مدت - هر قدر باشد - در مقایسه با کل تاریخ، بسیار ناچیز است. این جا پرسش جدیدی رخ می نماید که آیا مدتی چنین کوتاه در مقایسه با کل تاریخ، دردها و رنج های انسان ها را در طول تاریخ جبران می کند؟ در پاسخ می توان گفت: فلسفه امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همانند فلسفه بعثت انبیا و رسولان الهی است. منظور از برانگیخته شدن رسولان الهی، ابلاغ دستورهای خداوند سبحانه و تعالی و نصب مشعل فروزان
-----------------
۱- شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۳۹؛ سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۷۱.
۲- نعمانی، الغیبه، ص۳۳۱.
۳- ر.ک: طبری، دلایل الامامه، ص۲۵۸.
۴- ر.ک: طبری، دلایل الامامه، ص۲۴۱.
۵- ناصر مکارم شیرازی، حکومت جهانی مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۳۱۴.
۶- ناصر مکارم شیرازی، حکومت جهانی مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۳۱۴.

هدایت بر سر راه کاروان بشریت است. طولانی یا کوتاه بودن مدت ابلاغ رسالت، به اصل آن آسیب نمی رساند. دوران پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بیست و سه سال بود؛ ولی واپسین پیام الهی را ابلاغ کرد و این مشعل هدایت را بر افروخت. از سوی دیگر، می توان به مدت نبوّت حضرت نوح (علیه السلام) اشاره کرد که بر خلاف مدت طولانی آن، به دلیل عدم تحقق شرایط مساعد، نتیجه قابل توجهی به بار نیاورد.
دوران امامت و حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز چنین است. مقصود اصلی ابلاغ رسالت الهی و تحقق بخشیدن به حکومت جهانی خداوند سبحانه و تعالی و حاکمیت مستضعفان است؛ هر چند در مقایسه با کل تاریخ، سالیانی محدود باشد. افزون بر آن، شیعه با اعتقاد به رجعت، بهترین پاسخ را به محدود بودن مدّت حکومت مهدی (علیه السلام) داده است.(۱)
* * *
حکومت صالحان
از وعده های الهی در عصر ظهور
امید به حاکمیت انسان های صالح در آینده ای روشن و استقرار عدالت و صلح فراگیر و همگانی، امری فطری است.
همه افراد، بر اساس فطرت ذاتی خود، به امید آن روزی هستند که جهان در پرتو هدایت های انسانی شایسته و با تأیید و عنایت پروردگار هستی، از بیداد و تباهی رهایی یافته، از نابسامانیها، ناامنی ها و تیره روزیها خلاص شود و سرانجام به صلح و صلاح برسند.
در بیشتر دین ها و مذهب های جهان، از مصلحی سخن به میان آمده است که در آخرالزَّمان ظهور کرده و به کژی ها و کژروی ها پایان خواهد داد و شالوده حکومتی جهانی را بر اساس دادگری، بنیان خواهد نهاد. تمام پیامبران الهی نیز در این زمینه به مردمِ با ایمان جهان، نویدهای روشنی داده اند.
این اندیشه که در اسلام با عنوان «مهدویّت»، شناخته شده است نیز، همچون دیگر ادیان، ریشه در کلام پروردگار الهی دارد، از این رو قرآن به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان، با پافشاری تمام، پیروزی نهایی حق بر
-----------------
۱- ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ (تحلیل و بررسی مسئله رجعت).

باطل را به تمام انسان ها وعده فرموده، حکومت صالحان و شایستگان را نوید داده است.
مسلمانان با بهره مندی از آموزه های آفتابگون وحی و سخنان نورانی رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، بر این باورند: آن انسان بزرگ که شایستگان را بر گیتی چیره خواهد ساخت کسی نیست مگر رادمردی از سلاله آخرین پیامبر الهی یعنی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).
اگر چه قرآن در باره ظهور و قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به گونه ای فراگیر سخن رانده و بشارت به تشکیل حکومت دادگر جهانی و پیروزی شایستگان داده است. اما مفسران شیعه و برخی از تفسیرگران اهل سنّت، این آیات را به استناد روایات اهل بیت (علیهم السلام) و دیدگاه های دانشمندان مسلمان به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، مربوط دانسته اند.
به باور ایشان، مهم ترین آیه ای که پرده از حاکمیت انسان های شایسته در آینده برداشته، این گونه می فرماید:
﴿وَلقَدْ کتَبْنا فِی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّکرِ أنّ الارضَ یرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ﴾؛(۱)
و همانا در زبور پس از ذکر نوشتیم که زمین را بندگان شایسته من، به ارث خواهند برد.
در این آیه، به یکی از روشن ترین پاداش های دنیوی صالحان (حکومت روی زمین)، اشاره شده است. در روایاتی چند نیز این رویداد مهم، در عصر ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) دانسته شده است.
اما مقصود از این شایستگی چیست؟ با توجه به اضافه شدن «بندگان» به «خدا»، ایمان و توحید آنان روشن می شود، و با توجه به کلمه «صالحون»، همه شایستگی ها به ذهن می آید: عمل و تقوا، علم و آگاهی، قدرت و قوت، و تدبیر و نظم و درک اجتماعی.
این شایستگی ها، دارای آثار و برکاتی بی مانند است؛ به گونه ای که اگر بندگان با ایمان، این شایستگیها را برای خود فراهم سازند، خداوند سبحانه و تعالی نیز آن ها را یاری می کند تا بر مستکبران چیرگی یافته، دست های آلوده شان را از حکومت بر روی زمین کوتاه کنند و دارنده میراث های آن ها
-----------------
۱- انبیا (۲۱): ۱۰۵.

گردند.
بنابراین، فقط استضعاف سبب پیروزی بر دشمنان و حکومت بر روی زمین نیست؛ بلکه وجود ایمان و کسب شایستگی ها نیز بایسته است و مستضعفان جهان، تا زمانی که این دو اصل را زنده نکنند، به حکومت روی زمین نخواهند رسید.
اما مراد از وراثت زمین، این است که سلطنت بر منافع، از دیگران به صالحان منتقل شود و برکات زندگی در زمین ویژه ایشان شود. این برکات، یا دنیایی است که به بهره مند شدن صالحان از زندگی دنیایی بر می گردد که در این صورت خلاصه مفاد آیه این می شود که: به زودی زمین از لوث شرک و گناه پاک شده جامعه بشری صالح که خدای را بندگی کنند و به وی شرک نورزند در آن زندگی کنند؛ هم چنان که آیه: ﴿وَعَدَ الله الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ... یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکونَ بی شَیْئاً﴾؛(۱) از آن خبر می دهد. و یا این برکات، اخروی است که عبارت است از مقامات قربی که در دنیا برای خود کسب کردند؛ چون این مقامات، نیز از برکات حیات زمینی است؛ هر چند خودش از نعمت های آخرت است هم چنان که آیه: ﴿وَ قالُوا الْحَمْدُ للهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّهِ حَیْثُ نَشاءُ﴾؛(۲) که حکایت کلام اهل بهشت است و آیه: ﴿أُولئِک هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ﴾؛(۳) بدان اشاره می کنند.
از این جا روشن می شود که آیه مورد بحث، ویژه یکی از دو وراثت های دنیایی و آخرتی نیست؛ بلکه هر دو را شامل می شود. و تفسیرگرانی که آن را به وراثت آخرتی اختصاص داده اند و به آیاتی که مناسب با آن وراثت است تمسک جسته و چه بسا گفته اند همین معنا به طور متعین مقصود است چون بعد از اعاده دیگر زمینی نیست تا صالحان آن را ارث ببرند، حرف
-----------------
۱- سوره نور(۲۴): ۵۵.
۲- سوره زمر(۳۹): ۷۴.
۳- سوره مؤمنون(۲۳): ۱۱.

درستی نزده اند، زیرا معلوم نیست که آیه مورد بحث عطف بر آیه قبلی اش که متعرض مساله اعاده بوده شده باشد تا بگویید بعد از اعاده دیگر زمینی باقی نمی ماند. و ممکن است عطف به اول آیات باشد که می فرمود: ﴿فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ﴾.
آن مفسرینی هم که آیه را به وراثت دنیایی اختصاص داده حمل بر دوره ظهور اسلام و یا دوران مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) - که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در اخبار متواتر از آن خبر داده و شیعه و سنی آن ها را نقل کرده اند - نموده اند باز راه درستی نرفته اند زیرا روایات مذکور هر چند متواتر و مسلم است اما آیه را تخصیص نمی زند.
کوتاه سخن، همانطوری که گفتیم آیه شریفه مطلق است و شامل هر دو وراثت می شود چیزی که هست از نظر سیاق آنچه که عقل و اعتبار اقتضاء می کند این است که آیه شریفه عطف بر همان جمله: ﴿فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ... ﴾؛ باشد چون آن آیه به تفصیل حال اهل اختلاف از نظر جزای اخروی اشاره می کرد و این آیه به تفصیل حال آنان از نظر جزای دنیوی اشاره می کند، و در نتیجه حاصل کلام این می شود که: ما بشر را به سوی دینی واحد دعوت کردیم، لیکن ایشان دین را قطعه قطعه نموده در آن اختلاف کردند و مجازاتشان هم مختلف شد، اما در آخرت آن هایی که ایمان آوردند سعیشان مشکور و عملشان مکتوب شد و از کفار بر خلاف این شد و اما در دنیا، آن هایی که ایمان آوردند، زمین را به وراثت مالک شدند، به خلاف دیگران.(۱)
در تفسیر آیه شریفه از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:
این بندگان شایسته، همانا آل محمد هستند که خداوند سبحانه و تعالی، مهدی آنان را پس از کوشش ایشان مبعوث می کند. پس ایشان را عزّت داده، دشمنانشان را ذلیل خواهد کرد.(۲)
روشن است مفهوم این روایت، انحصار نیست؛ بلکه بیان یک مصداق عالی و آشکار است و این تفسیرها،
-----------------
۱- علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ج ۱۴، ص۴۶۷ (با تصرف).
۲- «هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ یَبْعَثُ الله مَهْدِیهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَیعِزُّهُمْ وَ یذِلُّ عَدُوَّهُمْ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۸۴.

هرگز عمومیت مفهوم آیه را محدود نمی کند. بنابراین در هر زمان و در هر جا بندگان صالح خدا قیام کنند، پیروز و موفق خواهند بود و سرانجام وارث زمین و حکومت آن خواهند شد.(۱)
در پایان سخن، یاد این نکته لازم است که در مزامیر داود تعبیر یاد شده یا مشابه آن، در چند مورد دیده می شود و نشان می دهد با تمام تحریفات موجود در این کتاب ها، این قسمت همچنان از دستبرد مصون مانده است. برخی از این فرازها بدین قرارند:
... شرّ یران منقطع می شوند و اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد و حال اندک است که شریر نیست می شود؛ هر چند مکانش را استفسار نمایی، ناپیدا خواهد شد؛(۲) اما متواضعانه وارث زمین شده، از کثرت سلامتی شادکام خواهند شد؛(۳)
متبرکان خداوند، وارث زمین خواهند شد؛ اما ملعونان وی منقطع خواهند شد...؛(۴)
صدیقان وارث زمین شده، همیشه در آن ساکن خواهند بود؛(۵) خداوند روزهای صالحان را می داند و میراث ایشان ابدی خواهد شد.(۶)
در این عبارت ها، عنوان «صالحان» که در قرآن آمده است، با همان تعبیر در مزامیر داود به چشم می خورد. علاوه بر این، تعبیرات دیگری نیز مانند صدیقان، متوکلان، متبرکان و متواضعان، در جمله های دیگر ذکر شده است. این تعبیرها، دلیل عمومیت حکومت «صالحان» است و با احادیث قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تطبیق می کند.
بدین سان نتیجه می گیریم حضرت حق سبحانه و تعالی آخرین حکومت را از آن صالحان می داند که: العاقبه للمتقین.
* * *
حکومت مستضعفان
از اراده های الهی برای مستضعفان در
-----------------
۱- ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۵۱۵ - ۵۲۴.
۲- مزامیر داود، ۳۷، بند ۹.
۳- مزامیر داود، ۳۷، بند۱۱.
۴- مزامیر داود،۳۷، بند۲۷.
۵- مزامیر داود،۳۷، بند۲۹.
۶- مزامیر داود،۳۷، بند۱۸.

عصر ظهور
تشکیل دولت مستضعفان و تحقق بخشیدن به آرمان والا و الهی حکومت فرودستان و عقب نگه داشته شدگان، از برنامه های اصلی و اقدام های اساسی و تردیدناپذیر مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. در جامعه و نظامی که امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بنیاد می نهد، زمام همه امور در دست طبقات محروم است و مستضعفان بر آن حکم می رانند و به اداره جامعه می پردازند.
چنین آرمانی، هدف اصلی همه ادیان آسمانی به ویژه اسلام بوده است. در تعالیم ادیان، معیارها و اصولی بیان شده که جهت گیری کلّی به سود مستضعفان و تحقّق بخش حاکمیت آنان است و رویارویی و نبرد اصلی پیامبران (علیهم السلام)، با همین طبقات اشراف، مسرفان، مترفان و مستکبران بوده است؛ یعنی، طبقاتی که همواره از تن دادن به حق و عدل
سرباز می زده اند و خوی و خصلت برتری جویی، سلطه طلبی، حق کشی و بیدادگری راه و روش ایشان بوده است.
از آیاتی که درباره پیشوایی مستضعفان سخن به میان آورده و به حکومت حضرت مهدی (علیه السلام) ارتباط دارد این آیه است:
﴿وَنُریدُ أنْ نَمُنّ عَلَی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمّه وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ﴾؛(۱)
و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم.
این آیه طبق فرمایش امام علی (علیه السلام)، و روایاتی چند از دیگر امامان (علیهم السلام)، ناظر به پیروزی مستضعفان بر مستکبران است و این که سرانجام، جهان از آنِ شایستگان خواهد شد.
آیه یاد شده، هرگز از یک برنامه موضعی و خصوصی مربوط به بنی اسرائیل سخن نمی گوید؛ بلکه بیانگر یک قانون کلی برای همه عصرها و قرنها است. این، بشارتی در زمینه پیروزی حق بر باطل و ایمان بر کفر است. نمونه کامل تر آن، حکومت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و یاران آن حضرت بعد از ظهور اسلام بود. گسترده ترین نمونه آن نیز، ظهور حکومت حق و
-----------------
۱- قصص(۲۸): ۵.

عدالت در تمام کره زمین به دست حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود.
این آیه از جمله آیاتی است که به روشنی، بشارت به «ظهور» چنین حکومتی می دهد؛ از این رو اهل بیت (علیهم السلام)، در تفسیر آن به این ظهور بزرگ اشاره کرده اند.
امام علی (علیه السلام) فرمود:
لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْیا عَلَینَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلَی وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِیبَ ذَلِک ﴿وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ﴾؛(۱)
دنیا، پس از چموشی و سرکشی - همچون شتری که از دادن شیر به دوشنده اش خودداری می کند و برای بچه اش نگه می دارد - به ما روی می آورد... سپس آیه «و نرید ان نمن...» را تلاوت فرمود.
در حدیث دیگری می فرماید:
این گروه آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند، خداوند سبحانه و تعالی مهدی آن ها را بعد از زحمت و فشاری که بر آنان وارد می شود، برمی انگیزد و به ایشان عزّت می دهد و دشمنانشان را ذلیل و خوار می کند.(۲)
این آیه به صراحت، از امامت مستضعفان سخن گفته و فرودستان و مستضعفان را میراث برِ آن زمین معرفی کرده است، روشن است که در دوران ظهور و قیام مهدی آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) این وعده خدایی تحقق می پذیرد و حکومت آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) ؛ یعنی، همان حکومت مردم مستضعف و رسیدن محرومان به حق خود.
از نظر دیگر، برای اجرای عدالت راستین، حاکمیت فرودستانِ محروم ضرورت دارد؛ زیرا در تمامی دوران گذشته تاریخ، مورد اصلی ظلم و بی عدالتی، طبقات محروم بوده اند و سرانجام باید پدیده ناهنجار و ضد بشری «استضعاف» - که تعبیری از همه ظلم ها و ستم ها است - از میان برود و انسان از زیر بار سنگین و
-----------------
۱- سیّد رضی، نهج البلاغه، ص۵۰۶.
۲- «هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ یبْعَثُ الله مَهْدِیهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَیعِزُّهُمْ وَ یذِلُّ عَدُوَّهُمْ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۸۴.

شکننده آن آزاد شود.
برای این امر مهم، مبارزه با علل اصلی «استضعاف» ضرورتی اجتناب ناپذیر است. روشن است که زورمندان و زرمداران، دو عامل اصلی استضعاف در گذشته و اکنون بوده اند. هر ظلم و ستمی که به محرومان و بی پناهان شده است، یا مستقیم به دست حکومت های اشرافی و مرفّه انجام گرفته است و یا به دست طبقات اشراف و سرمایه دار که در زیر چتر حمایت حکومت های مستکبر قرار داشتند و با حکایت قانونی و عملی آن ها، راه ظلم، تحمیل و استثمار را هموار می ساختند.
این نظام ها و جریان های ضد بشری، هنگامی پایان می یابند که حکومت و قدرت سیاسی و نظامی جامعه، به دست طبقات محروم و مستضعف سپرده شود. دفاع از حقوق پایمال شده فرودستان و مستضعفان، آن گاه امکان دارد که حاکمیت به دست آنان سپرده شود. هر حکومتی - هر چه صالح باشد - نمی تواند حقوق محرومان را به آنان بازگرداند؛ مگر این که خود از این طبقه باشد و
دردهای این طبقه را با تمام وجود خویش لمس کرده باشد. از این رو، باید مستضعفان حاکمیت یابند و این از شاخه های اصلی اجرای عدالت مطلق است.(۱)
* * *
حکیمه خاتون
عمه پدر امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و شاهد ولادت آن حضرت
حکیمه دختر امام جواد (علیه السلام)، خواهر امام هادی (علیه السلام) و عمه امام عسکری (علیه السلام)، یکی از بانوان نقش آفرین در تاریخ پرافتخار شیعه است.
از روایات اسلامی به روشنی استفاده می شود که مادر حضرت مهدی (علیه السلام) آموزه های دینی را در مکتب این بانوی بزرگوار فرا گرفته است. افزون بر آن، حضور فعّال وی در شب ولادت آخرین پیشوای معصوم و منجی موعود، نشان از جایگاه ویژه وی در خاندان عصمت و طهارت دارد.
وی نخستین بانویی است که جمال دل آرای پیشوای آخرین را مشاهده کرده، یگانه روایتگری است
-----------------
۱- محمد حکیمی، عصر زندگی، ص۱۷۴ - ۱۶۵(با تصرف).

که حکایت آن تولد منجی موعود را به تفصیل گزارش کرده است.
امروزه درباره چگونگی ولادت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مشهورترین گزارشی که می توان ارائه کرد، سخنان ارزشمند این بانوی بزرگ است.
شیخ صدوق، این حادثه بزرگ را از زبان آن بانوی بزرگ چنین آورده است:
حکیمه دختر امام جواد (علیه السلام) گوید: امام حسن عسکری (علیه السلام) مرا به نزد خود فرا خواند. و فرمود:ای عمه! امشب افطار نزد ما باش! که شب نیمه ی شعبان است و خدای تعالی امشب حجّت خود را - که حجّت او در روی زمین است - ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می گویم. گوید: آمدم و چون سلام کردم و نشستم، نرجس آمد کفش مرا بر دارد و گفت:ای بانوی من و بانوی خاندانم حالتان چطور است؟
گفتم: تو بانوی من و بانوی خاندان من هستی، گوید: از کلام من ناخرسند شد و گفت:ای عمه جان! این چه فرمایشی است؟ گوید: بدو گفتم:ای دختر جان! خدای متعال امشب به تو فرزندی عطا فرماید که در دنیا و آخرت آقا است. گوید: نرجس خجالت کشید و حیاء کرد... (۱)
موسی بن محمد گوید: حکیمه دختر محمد بن علی (امام جواد)á که عمه پدر آن حضرتست به من گفت که خود او آن حضرت را در شب ولادتش و هم بعد از آن دیده است.(۲)
احمد بن ابراهیم گوید: شرفیاب حضور حکیمه دختر محمد بن علی (امام نهم) خواهر ابو الحسن عسکری (امام دهم) گردیدم سال دویست و شصت و دو بود و در مدینه بودم و از پشت پرده با او سخن گفتم و از دین وی پرسیدم. کسی که باید امام بداند برای من نام برد و به من گفت: فلان پسر حسن عسکری (علیه السلام) نام او را گفت، گفتم قربانت او را معاینه کردی یا خبر او را شنیدی؟ گفت: خبر او را از امام یازدهم شنیدم و برای مادرش
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب۴۲، ح۱؛ همچنین ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۳۸؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۴۹
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۹.

نوشته بود، گفتم: آن مولود کجا است؟ گفت پنهانست. گفتم: شیعه به چه کسی مراجعه کند؟ حکیمه گفت: به جده او مادر امام یازدهم. گفتم: وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟! حکیمه گفت: پیروی از حسین بن علی بن ابیطالب (علیه السلام) کرده است، زیرا آن حضرت به حسب ظاهر وصایای خود را به خواهرش زینب دختر علی بن ابی طالب سپرد (برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین).
سپس فرمود: شما مردمی مطلع از اخبار هستید؛ آیا در روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین (علیه السلام) زنده است و میراثش تقسیم می شود؟(۱)
نیز ن.ک: ولادت حضرت مهدی (علیه السلام)، شاهدان ولادت.
* * *
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۰۷، ح۲۴.

حیرت
از ویژگی های مردم و حضرت مهدی (علیه السلام) در عصر غیبت
از ویژگی های مهم دوران غیبت «سرگردانی» است؛ به ویژه هر چه به زمان ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نزدیک تر می شویم، بر شدّت آن افزوده می شود.
در این دوران، انسان ها به سبب پنهان بودن رهبر الهی خود، در تحیّر، و برخی نیز در گمراهی به سر خواهند برد. البته افراد بسیاری نیز به دلیل اهتمام جدّی به پروای الهی، از این آزمون ها با سر بلندی به سلامت عبور کرده، ایمان خود را تا واپسین لحظه ها به خوبی حفظ می کنند.
عبدالعظیم بن عبد الله حسنی، از امام نهم جواد الأئمه (علیه السلام)، از پدرانش حدیث کرده است که امیرمؤمنان (علیه السلام) فرمود:
برای قائم ما غیبتی است که مدتش طولانی است. گویا شیعه را می بینم که در غیبتش چون چهارپایان جولان می زنند و چراگاه می جویند و به دست نمی آورند. آگاه باشید هر کدامشان بر دین خود ثابت بماند و برای طول غیبت امام، دلش دچار قساوت نشود، او در روز قیامت در درجه من، با من است....(۱)
در برخی روایات، این حیرت، به خود حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز نسبت داده شده است. «حیرت» از نظر لغت هنگامی به کار می رود که شخص، در کار خود سرگردان است(۲) و گشایشی در آن نمی بیند.(۳) که این، به تناسب افراد متفاوت خواهد بود، از این رو سرگردانی آن حضرت، با آنچه در باره عموم مردم گفته شده، کاملاً متفاوت است.
اصبغ بن نباته گوید: بر امیرمؤمنان علی (علیه السلام) وارد شدم و دیدم در حالی که در اندیشه فرو رفته است، با انگشت
-----------------
۱- «لِلْقائِمِ مِنّا غَیْبَهٌ اَمَدُها طَویلٌ، کاَنِّی بِالشّیعَهِ یَجُولُونَ جَوَلانَ النَّعَمِ فی غَیبَتِهِ، یَطْلُبُونَ المَرْعی فَلا یَجِدُونَهُ، اَلا فَمَنْ ثَبَتَ مِنهُمْ عَلی دِینِهِ وَلَمْ یَقْسُ قَلبُهُ لِطُولِ اَمَدِ غَیبَهِ اِمامِهِ فَهُوَ مَعی فی دَرَجَتی یَوْمَ القِیامَهِ...»، شیخ صدوق، کمال الدین وتمام النعمه، ج۱، ص۳۰۳، ح۱۴؛ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، ص۴۲۶.
۲- جوهری، الصحاح، ج۲، ص۶۴۰.
۳- طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۰۴.

بر زمین خط می کشد. پرسیدم:ای امیرالمؤمنین! چرا شما را اندیشناک می بینم و چرا بر زمین خط می کشید؟ آیا به زمین و خلافت در آن رغبتی دارید؟ فرمود:
نه به خدا سوگند! نه به آن و نه به دنیا هیچ روزی اشتیاقی نداشته ام؛ لکن در فرزندی می اندیشم که از سلاله من و یازدهمین فرزند من است. او مهدی است و زمین را پر از عدل و داد می سازد؛ همان گونه که پر از ستم و جور شده باشد. او را سرگردانی و غیبتی است که اقوامی در آن گمراه شده و اقوامی دیگر در آن هدایت یابند.(۱)
البته این احتمال قوی می نماید که مقصود از سرگردانی در این روایت، سرگردانی مردم باشد؛ چرا که فرموده است برای او غیبت و حیرت - هر دو - هست و غیبت زمانی معنا پیدا می کند که حضرت در مواجهه با مردم تصور شود. مسلم است حضرت نزد خود غایب نیست و اگر گفته می شود برای او غیبت است، یعنی در مواجهه با مردم پنهان است. حیرت نیز این گونه است؛ یعنی حالتی برای حضرت پدید می آید که حاصل آن برای مردم، سرگردانی و عدم گشایش در کارها خواهد بود. قرینه این معنا در برخی روایات است که در ادامه سخن از گمراهی و هدایت مردم آمده است.
ام هانی ثقفیه گوید: بامدادی خدمت سرورم، امام محمد باقر (علیه السلام) رسیدم و گفتم: «ای آقای من! آیه ای از کتاب خدای سبحانه و تعالی بر دلم خطور کرده است و مرا پریشان ساخته و خواب از چشمم ربوده است.» فرمود:
ای ام هانی! بپرس.» پرسیدم: «ای سرورم! این قول خداوند: ﴿فَلا اُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ﴾، ﴿الجَوارِ الکنَّسِ﴾(۲) فرمود:
ای ام هانی! خوب مسأله ای پرسیدی. این، مولودی در آخِرُالزّمان است. او مهدی این عترت است و برای او حیرت و غیبتی خواهد بود که اقوامی در آن گمراه شوند و اقوامی نیز هدایت یابند. خوشا بر تو اگر او را دریابی! و خوشا بر کسی که
-----------------
۱- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۳۶؛ ابن ابی زینب نعمانی، الغیبه، ص۶۰، ح۴؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، باب۲۶، ح۱.
۲- تکویر (۸۱): ۲ و ۳.

او را دریابد!(۱)
با در نظر گرفتن یکی از معانی لغوی و به دور از معنای عرفی و اصطلاحی، اطلاق آن بر خود حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز بدون اشکال خواهد بود. و آن معنا این است که حیران به کسی می گویند که در کار خود گشایشی نمی بیند(۲) و حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز در دوران غیبت چنین است. مؤید این معنا روایاتی است که حیرت جز بر خود حضرت قابل تطبیق نیست.
در روایت است که امام صادق (علیه السلام) پس از نقل داستان حضرت موسی (علیه السلام) فرمود:
و با قائم، دوازدهمین امامان (علیهم السلام) نیز چنین کند و در یک شب کارش را اصلاح فرماید؛ همچنان که کار پیامبرش موسی (علیه السلام) را در شبی اصلاح فرمود و او را از حیرت و غیبت، به روشنایی فرج و ظهور در آورد.(۳)
روشن است که فرمایش فوق فقط مربوط به آن حضرت است و خداوند سبحانه و تعالی است که آن حضرت را از غیبت وارد ظهور می کند. و همو است که آن حضرت را از حیرت وارد نور فرج و گشایش می کند. و البته این روایت مؤید معنایی است که طریحی برای حیرت نمود و این معنا نه فقط با مقام علم و عصمت امام منافات ندارد که نسبت دادن آن به امام بدون اشکال است.
همچنین امام باقر (علیه السلام) آن گاه که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را در دوران غیبت به حضرت یوسف (علیه السلام) تشبیه کرد، در پاسخ پرسش راوی در باره وجه شباهت فرمود: «الْحِیرَهُ وَ الْغَیْبَهُ».(۴)
روشن است که حضرت یوسف
-----------------
۱- «نِعْمَ المَسْأَلَهُ سَأَلْتِنی یا اُمَّ هانی هذا مَوْلُودٌ فی آخِرِ الزَّمانِ هُوَ المَهْدِی مِنْ هذِهِ العِتْرَهِ، تَکونُ لَهُ حَیْرَهٌ وَغَیْبَهٌ یَضِلُّ فیها اَقوامٌ، وَیَهْتَدی فیها اَقْوامٌ، فَیاطُوبی لَک اِنْ اَدرَکتِهِ، وَیا طُوبی لِمَنْ اَدرَکهُ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، باب۳۲، ح۱۴.
۲- طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۶۰۴.
۳- «هکذَا یَفْعَلُ الله سبحانه و تعالی بِالْقَائِمِ الثَّانِیَ عَشَرَ مِنَ الْأَئِمَّهِ (علیهم السلام) یُصْلِحُ الله أَمْرَهُ فِی لَیْلَهٍ کمَا أَصْلَحَ الله أَمْرَ نبیه مُوسَی (علیه السلام) وَ یُخْرِجُهُ مِنَ الْحَیْرَهِ وَ الْغَیْبَهِ إِلَی نُورِ الْفَرَجِ وَ الظُّهُورِ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۱۵۱، باب۶، ح۱۳.
۴- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۶۳.

همواره در مصیبت ها گشایشی در کار خود نمی دید.
بنابراین بدان سبب که حضرت مهدی (علیه السلام) در کار خود گشایشی نمی بیند، تا آن زمان که خداوند سبحانه و تعالی اراده ظهور فرماید، می توان به آن حضرت حیران گفت.
نیز ن.ک: غیبت حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *

خ
خاتم الاوصیاء
از القاب حضرت مهدی (علیه السلام)
خاتم الاوصیاء، به معنای پایان بخش جانشینان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، یکی از القاب حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. این لقب ابتدا بر زبان خود آن حضرت در کودکی - آن گاه که در آن سنین لب به سخن گشود - جاری شد. البته این لقب، درباره حضرت علی (علیه السلام) به عنوان پایان بخش اوصیای آخرین پیامبر به کار رفته است.(۱)
طریف ابونصر گوید: «بر صاحب الزّمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وارد شدم؛ آن حضرت فرمود: «برای من صندل احمر(۲) بیاور.» پس برای ایشان آوردم. آن حضرت رو به من کرد و فرمود: «آیا مرا می شناسی؟» گفتم: «بله.» سپس فرمود: «من کیستم؟» عرض کردم: «شما آقای من و فرزند آقای من هستید.» پس آن حضرت فرمود: «مقصودم این نبود!» گفتم: «خداوند سبحانه و تعالی مرا فدای شما گرداند! بفرمایید مقصودتان چه بود؟» حضرت فرمود:
-----------------
۱- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۴، ص۹۳ و ج۹۷، ص۳۳۱.
۲- نوعی چوب خوش بو.

من خاتم الاوصیاء هستم که خداوند به وسیله من، بلا را از اهل و شیعیانم دور می سازد.(۱)
علاوه بر خاتم الاوصیاء از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان «خاتم الائمه» نیز یاد شده است؛ چنان که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
ای مردمان! من پیامبرم و علی جانشین من. آگاه باشید که خاتم الائمه، قائم و مهدی از ما است.(۲)
نیز ن.ک: القاب حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
خراسانی > خروج خراسانی
خردسال ترین پیشوای معصوم > امامت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
خروج خراسانی
از نشانه های ظهور
در برخی روایات، خروج خراسانی، یکی از نشانه های ظهور بیان شده است. اگر چه وی در این روایات به روشنی معرفی نشده است، برخی او را مردی از بنی تمیم دانسته اند. بیشتر روایاتی که از وی نام برده اند، او را همراه سفیانی یاد کرده اند. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
خروج خراسانی، سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و یک روز تحقق می یابد و بین آن ها پرچمی هدایتگرتر از یمانی نیست که او به حق هدایت می کند.(۳)
در برخی روایات، از خراسانی و سفیانی، به دو اسب مسابقه تشبیه شده اند که خراسانی از مشرق و سفیانی از مغرب به سوی کوفه در حرکتند.(۴)
-----------------
۱- «اَنَا خَاتَمُ الاَوْصیاءِ وَ بِی یدْفَعُ الله عَزَّوَجَلَّ البَلاءَ عَنْ اَهلی وَشِیعَتی»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۴۶، ح۲۱۵؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۴۱، ح۱۲.
۲- «مَعَاشِرَ النّاسِ اِنّی نَبی وَ عَلی وَصیی اَلا اِنَّ خَاتَمَ الاَئِمّهِ مِنّا القائِمُ الْمَهْدی...»، فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۹۷.
۳- «خُرُوجُ الثَّلاثَهِ الخُراسانی وَالسُّفیانی وَالیَمانی فِی سَنَهٍ واحِدَهٍ فِی شَهْرٍ واحِدٍ فی یَوْمٍ واحِدٍ وَلَیْسَ فیها رایَهٌ بِأَهْدَی مِنْ رایَهِالیَمانی یَهدِی إِلَی الْحَقِّ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۴۶.
۴- نعمانی، الغیبه، ص۲۵۹.

البته روایتی نیز خروج او را یکی از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) یاد کرده که به جای خروج یمانی ذکر شده است.(۱)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خروج دابَهُ الاَرض
از نشانه های حتمی ظهور مهدی (علیه السلام)
«خُروج دابهالارض» به معنای بیرون آمدن جنبنده زمین است. این پدیده، هم در روایات شیعه و هم در روایات اهل سنّت، مورد اشاره قرار گرفته و از آن به عنوان «اَشراط السّاعه» و یکی از نشانه های نزدیک شدن قیامت یاد شده است.(۲)
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، فرمود:
ناگزیر، ده چیز پیش از قیامت رخ خواهد داد: سفیانی، دجّال، دود، دابه، خروج قائم، طلوع خورشید از مغربش، نزول عیسی بن مریم، خسف به مشرق، خسف به جزیرهالعرب و آتشی که از قعر عدن خارج می شود و مردم را به سوی محشر می برد.(۳)
آنچه این اتفاق را نزد شیعه مهم ساخته، روایاتی است که از «خروج دابهالارض» به عنوان رجعت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) یاد کرده است. امام باقر (علیه السلام) فرمود: امام علی (علیه السلام) پس از ذکر اوصاف خود، فرمود:
... من، همان جنبنده ای هستم که با مردم سخن می گوید....(۴)
درباره ماهیت دابه و چگونگی
-----------------
۱- ر.ک: نعمانی، الغیبه، ص۲۸۹، ح۶.
۲- ر.ک: شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۷۳؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ۲۶۶؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۳، ص۱۰۲، و در کتب اهل سنّت ر.ک: بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل: ۸۲ سوره نمل؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۲۱۰.
۳- «عَشْرٌ قَبلَ السَّاعَهِ لابُدَّ مِنْها: السُّفْیانی وَالدَّجَّالُ وَالدُّخانُ وَالدَّابَهُ وَخُرُوجُ القائِمِ وَطُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِها وَنُزُولُ عیسی وَخَسفُ بِالمَشرِقِ وَخَسْفٌ بِجَزیرهِ العَرَبِ وَنارٌ تَخرُجُ مِنْ قَعْرِ عَدَنٍ تَسُوقُ الناسَ اِلَی المَحْشَرِ»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۳۶،ح۴۲۶.
۴- «... اِنّی... وَالدَّابَّهُ الَّتی تُکلِّمُ النَّاسَ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۸، ح۳.

خروج او - به ویژه میان اهل سنّت - سخن های فراوانی گفته و گمانه های بسیاری زده شده است. برخی نوشته اند:
دابه، به معنای جنبنده و ارض به معنای زمین است. بر خلاف آنچه برخی می پندارند، دابه فقط به جنبندگان غیرانسان اطلاق نمی شود؛ بلکه مفهوم وسیعی دارد که انسان ها را نیز در بر می گیرد؛ چنان که در آیه ۶ سوره «هود» می خوانیم:
﴿وَما مِنْ دَابَّهٍ فِی الاَرْضِ اِلاَّ عَلَی الله رِزْقُها...﴾
هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر این که روزی او بر خدا است.
در باره تطبیق این کلمه، بنای قرآن بر اجمال و ابهام بوده و تنها وصفی که برای آن ذکر کرده این است که با مردم سخن می گوید و افراد بی ایمان را اجمالاً مشخص می کند؛ ولی در روایات اسلامی و سخنان مفسران، بحث های فراوانی در این زمینه دیده می شود. در یک جمع بندی می توان آن را در دو تفسیر خلاصه کرد:
۱. گروهی، آن را یک موجود جاندار و جنبنده غیرعادی از غیر جنس انسان، با شکل عجیب دانسته اند و برای آن عجایبی نقل کرده اند که شبیه خارق عادات و معجزه انبیا است. این جنبنده در آخِرالزمان ظاهر می شود و از کفر و ایمان سخن می گوید و منافقان را رسوا می سازد و بر آن ها علامت می نهد.
۲. جمعی دیگر به پیروی از روایات پرشماری که در این زمینه وارد شده، او را یک انسان می دانند؛ یک انسان فوق العاده، یک انسان متحرک و جنبنده و فعال که یکی از کارهای اصلی اش جدا ساختن صفوف مسلمین از کفار و منافقان و علامت گذاری آنان است. حتی از بعضی روایات استفاده می شود که عصای موسی و خاتم سلیمان، با او است. می دانیم عصای موسی، رمز قدرت و اعجاز، و خاتم سلیمان رمز حکومت و سلطه الهی است؛ بنابراین او یک انسان قدرتمند و افشاگر است.
در روایات فراوانی دابه الارض بر شخص امیرمؤمنان علی (علیه السلام) تطبیق شده است. در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) آمده است: مردی به عمار یاسر گفت: «آیه ای در قرآن است که فکر مرا پریشان ساخته و مرا در شک انداخته است.» عمار گفت:

«کدام آیه؟» گفت: «آیه ﴿وَاِذا وَقَعَ القَوْلُ عَلَیْهِمْ اَخْرَجْنا لَهُمْ دابَهً مِنَ الاَرْضِ تُکلِّمُهُمْ...﴾، این کدام جنبنده است؟» عمار گفت: «به خدا سوگند! روی زمین نمی نشینم، غذا نمی خورم و آبی نمی نوشم، تا دابهُالاَرْض را به تو نشان دهم.» پس همراه آن مرد

خدمت حضرت علی (علیه السلام) آمد؛ در حالی که حضرت غذا می خورد. هنگامی که چشم امام (علیه السلام) به عمار افتاد، فرمود: «بیا.» عمار آمد و نشست و با امام (علیه السلام) غذا خورد.(۱)
آن مرد سخت در تعجّب فرو رفت و ناباورانه به این صحنه نگریست؛ چرا که عمار به او قول داده بود و قسم خورده بود تا به وعده اش وفا نکند، غذا نخورد. گویی قول و قسم خود را فراموش کرده است.
هنگامی که عمار برخاست و با حضرت علی (علیه السلام) خداحافظی کرد، آن مرد رو به او کرد و گفت: «عجیب است! تو سوگند یاد کردی که غذا نخوری و آب ننوشی و بر زمین ننشینی، مگر این که «دابهالارض» را به من نشان دهی.» عمار در پاسخ گفت: «من او را به تو نشان دادم اگر فهمیدی.»(۲)
نیز ن.ک: اشراط الساعه، آستانه قیامت.
* * *
خروج دجّال
از نشانه های نزدیک شدن رستاخیز بزرگ در عصر ظهور
«دجّال» در زبان عربی به معنای «آب طلا» و طلا اندود کردن است و به همین علت، افراد بسیار دروغ گو که باطل را حق جلوه می دهند «دجّال» نامیده می شوند.(۳)
از روایات استفاده می شود دجّال ستمکاری است که در آخِرالزمان، مردم را گمراه خواهد کرد. البته در آموزه های هر سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام از آن سخن به میان آمده است. افرادی در هر سه جامعه دینی می گویند: دجّال تولد یافته و زنده است.(۴)
در روایاتی چند از خروج «دجّال» به عنوان نشانه ظهور و در برخی دیگر از آن به عنوان یکی از «اَشْراطُ السَّاعَه» یاد شده است. این نشانه، در کتاب های اهل سنّت بیشتر، یکی از نشانه های
-----------------
۱- نمل (۲۷): ۸۲.
۲- ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۵۵۱ - ۵۵۳.
۳- ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۲۹۴.
۴- ر.ک: متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۴، ص۳۲۳ - ۲۸۲.

برپایی قیامت دانسته شده است؛(۱) ولی در منابع روایی شیعه، بیشتر از آن به عنوان حادثه ای مهّم که مقارن ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) رخ خواهد داد؛ یاد شده است.(۲)
در باره دجّال، چند احتمال وجود دارد:
یک. دجّال، نام شخص معیّنی نیست و هر کس که با ادعاهای پوچ و بی اساس و با توسل به حیله گری و نیرنگ، در صدد فریب مردم باشد، دجّال است. این که در روایات، از «دجّال»های فراوان سخن به میان آمده است این احتمال را تقویت می کند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
قیامت، برپا نمی شود، تا وقتی که مهدی از فرزندانم قیام کند. مهدی قیام نمی کند، تا وقتی که شصت دروغ گو خروج کنند و هر کدام بگوید: من پیامبرم.(۳)
در روایات، از این «دجّال»ها و دروغ گویان فراوان نام برده شده است. در بعضی دوازده، در برخی سی و برخی شصت و هفتاد دجّال آمده است.(۴) از میان این «دجّال»ها، فردی که در دروغ گویی، حیله گری و مردم فریبی سرآمد همه دجالان و فتنه اش از همه بزرگ تر است، نشانه ظهور مهدی (علیه السلام) و یا برپایی قیامت است. بر این اساس، دو نوع دجّال هست: یکی همان دجّال حقیقی و واقعی است که پس از همه «دجّال»ها می آید و دیگری گروهی شیّاد و دروغ گویند که دست به فریب کاری، تحمیق و گمراهی مردم می زنند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
پیش از خروج دجّال، بیش از هفتاد دجّال خروج خواهد کرد.(۵)
حقیقت داستان دجّال، بیانگر این واقعیت است که در آستانه هر انقلابی، افراد فریبکار و منافق که
-----------------
۱- مسلم، صحیح، باب فی الآیات التی تکون قبل الساعه، ح۱؛ ترمذی، سنن، ج۴، ص۵۰۷؛ ابو داوود، سنن، ج۴، ص۱۱۵.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۰.
۳- «لاتَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّی یَخْرُجَ المَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی وَلایَخْرُجُ الْمَهدِیّ حَتَّی یَخْرُجَ سِتُّونَ کذَّاباً کلُّهُمْ یَقُولُ أَنَا نَبِیٌّ»، شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۷۱.
۴- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۲۰۹؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۴، ص۱۹۸ - ۲۰۰.
۵- متقی هندی، کنز العمال، ج۱۴، ص۲۰۰.

معتقد به نظام های پوشالی گذشته و حافظ ضد ارزش هایند، برای نگه داشتن فرهنگ و نظام جاهلی گذشته، همه تلاش خود را به کار می گیرند و با سوء استفاده از زمینه های فکری و اجتماعی و احساسات مردم، دست به تزویر و حیله گری می زنند.
در انقلاب جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، چنین خطری پیش بینی شده است. از آن جا که این انقلاب از همه انقلاب های تاریخ بزرگ تر و گسترده تر است، خطر فریبکاران دجّال صفت نیز به مراتب بیشتر و گسترده تر است. در آستانه ظهور، آنان همه تلاش خویش را به کار خواهند گرفت که مردم را فریب دهند و آن ها را از نتیجه آن، دلسرد و ناامید سازند و سرانجام از پیروزی حتمی آن جلوگیری کنند.
البته در این احتمال می توان گفت: ممکن است یکی از آن دجّال ها - صفات زشت در او بیشتر از همه متبلور است - نشانه ظهور باشد.
دو. احتمال دوم آن است که فردی معیّن و مشخص، به نام «دجّال» در دوره غیبت - با همان ویژگی هایی که برای وی بیان شده است - خروج می کند و مردم را به انحراف می کشاند.
برخی با استناد بعضی از روایات، او را زنده می دانند؛ برای مثال گفته می شود او در زمان حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) زنده بوده و تا هنگام خروج، زنده خواهد ماند.(۱)
برخی از کتاب ها و فیلم ها نام «دجّال» بر خود دارند. «دجّال» لقب دغل بازی است که نزد یهودیان «آرمیلوس» و نزد مسلمانان «صائد بن صید» نامیده می شود.(۲)
اصل داستان «دجّال» در کتاب های مقدس مسیحیان نیز آمده است. در انجیل، واژه «دجّال» بارها به کار رفته و از کسانی که منکر حضرت مسیح (علیه السلام) باشند یا «پدر و پسر» را انکار کنند، «دجّال» یاد شده است:
دروغ گو کیست، جز آن که مسیح بودن عیسی را انکار کند؟ آن، دجّال است که پسر و پدر را انکار کند.(۳)
طرفداران احتمال دوم به روایتی استناد کرده اند که اصبغ بن نباته از
-----------------
۱- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۱۳، ح۸۶.
۲- حسین توفیقی، هزاره گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت، ص۲۶.
۳- رساله یوحنا، باب۲،: ۱۸ و ۲۲.

حضرت علی (علیه السلام) پرسید: «ای امیر مؤمنان! دجّال کیست؟» آن حضرت فرمود:
دجّال، صائد بن صائد (صید) است. بدبخت کسی است که او را تصدیق کند و خوشبخت آن است که او را تکذیب کند. از شهری بر آید که آن را اصفهان نامند؛ از دهی که آن را یهودیه گویند.(۱) چشم راستش ممسوح و چشم دیگرش بر پیشانی است و مانند ستاره صبح می درخشد. در آن، نقطه عَلَقه ای است که با خون در آمیخته است و میان دو چشمش نوشته است: «کافر» و هر خواننده و بی سواد آن را می خواند. در دریاها فرو می رود و آفتاب با او می گردد. مقابل او کوهی از دود و عقبش کوهی سپید است که مردم تصور می کنند طعام است. در زمان قحطی سختی خروج می کند؛ در حالی که بر الاغ سپیدی سوار است. هر گام حمارش، یک میل است و زمین، منزل به منزل زیر پایش درنَوَردیده شود. بر آبی نگذرد، جز آن که فرو رود، تا روز قیامت. به آوازی که همه جن و انس و شیاطین - در شرق و غرب - عالم آن را می شنوند، فریاد کند: «ای دوستان من! نزد من آیید. منم آن که آفرید و تسویه کرد و تقدیر کرد و رهبری نمود. منم پروردگار شما.» دشمن خدا دروغ می گوید. او یک چشمی است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود. به راستی که پروردگار شما نه یک چشم است، و نه غذا می خورد، نه راه می رود و نه زوال دارد. و برتر است خدا از این اوصاف؛ برتری بزرگی. آگاه باشید! بیشترِ پیروانش در آن روزگار، ناپاک زادگانند و صاحب پوستین های سبز. خداوند تعالی او را در شام بر سر گردنه ای که آن را افیق نامند به دست کسی که عیسی (علیه السلام) پشت سرش نماز می خواند هنگامی که سه ساعت از روز جمعه گذشته باشد، خواهد کشت. آگاه باشید پس از آن، حادثه بزرگ و قیامت کبرا باشد.(۲)
سه. برخی نیز این احتمال را مطرح
-----------------
۱- در پاره ای روایات محل خروج او سجستان ذکر شده است. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۰.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۷، ح۱. (با فرض پذیرش روایت، بعید نیست بسیاری از آنچه ذکر شده است،معنایی کنایی داشته باشد.)

کرده اند که مراد از «دجّال» همان سفیانی است که درکتاب های اهل سنّت بیشتر با عنوان «دجّال» و در کتاب های شیعی با عنوان سفیانی آمده است. البته این احتمال مردود است.(۱)
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۶۳.

چهار. دجّال، کنایه از کفرجهانی و سیطره فرهنگ مادی بر جهان است. برخی از اهل نظر، این احتمال را تقویت کرده و همه ویژگی هایی را که برای دجّال بیان شده، با ویژگی های استکبار جهانی برابر دانسته اند. «استکبار» به معنای واقعی، دجّال است که خود را قیّم ملت ها می داند و با تکیه به ثروت انبوه و قدرت عظیم، در همه جای زمین دخالت می کند و همه را به زیر سلطه خویش می آورد.(۱)
از نکات شگف آور و تأمل برانگیز در انبوه روایات شیعه و سنّی ارتباط تنگاتنگی است که بین دجّال و یهودیان مطرح شده است. در روایات بیشتر پیروان دجال یهودی معرفی شده اند.(۲) در منابع اهل سنّت به صورت عمده، سخن از کشته شدن دجّال به دست حضرت عیسی (علیه السلام) است.(۳)
نیز ن.ک: اشراط الساعه، آستانه قیامت.
* * *
خروج سفیانی
خروج مردی از نسل ابوسفیان، از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی (علیه السلام)
پیش از قیام حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مردی از نسل ابوسفیان در منطقه شام خروج می کند و با تظاهر به دینداری، گروه فراوانی از مسلمانان را فریب می دهد و بخش گسترده ای از سرزمین های اسلامی (شام، حمص، فلسطین، اردن، قنسرین و منطقه عراق) را به تصرّف خود در می آورد.(۴) در کوفه و نجف، به کشتار شیعیان می پردازد و برای کشتن و یافتن آنان جایزه تعیین می کند،(۵) مدت حکومت او، نه ماه است.(۶)
وی، آن گاه که از ظهور حضرت حجّت (علیه السلام) آگاه می شود، با سپاهی بزرگ به جنگ وی می رود.(۷) در منطقه «بیداء» (بین مکه و مدینه)
-----------------
۱- سیّد محمد صدر، تاریخ غیبت کبرا، ص۵۳۶ - ۵۳۲.
۲- ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۸،ح۲؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۶۶۱.
۳- تفسیر طبری، ج۳، ص۲۹۰، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۵۷۹.
۴- مقدسی شافعی، عقد الدرر، ص۸۶.
۵- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۱.
۶- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۴۹.
۷- ر.ک: متقی هندی، کنز العمال، ح۳۱۵۳۵.

با سپاه امام (علیه السلام) برخورد می کند و به امر خدا، همه لشکریان وی - جز چند نفر - در زمین فرو می روند و هلاک می شوند.(۱)
این که سفیانی کیست و چه ویژگی هایی دارد و چگونه خروج می کند و پرسش هایی از این دست هرگز به گونه ای روشن و قابل قبول در روایات و سخنان بزرگان مورد اشاره قرار نگرفته و به طور صرف، به گمانه هایی بسنده شده است. از جمله این که گفته شده: نام وی عثمان بن عنبسه و از خاندان ابوسفیان است.(۲)
از این رو برخی بر این باورند سفیانی فرد مشخصی نیست؛ بلکه فردی است با ویژگی های ابوسفیان که در آستانه ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به طرفداری از باطل، خروج می کند و مسلمانان را به انحراف می کشاند. این ها در بیان دیدگاه خود می گویند: در حقیقت، ابوسفیان، به عنوان سر سلسله سفیانیان، نماد پلیدی است. او غارتگری بود که با رباخواری، زورگویی و چپاول اموال مردم، ثروت های هنگفتی به چنگ آورده بود و از راه فریب و استثمار توده های ستم کشیده و ترویج خرافات و دامن زدن به نظام طبقاتی جاهلی، قدرت فراوانی داشت. ابوسفیان، در جایگاه سردمدار شرک و بت پرستی و سرمایه داری طاغوتی، هر نوع حرکت و جنبشی را که دم از عدالت، برادری و آزادی می زد، دشمن شماره یک خود می دانست و با قدرت تمام برابر آن به مبارزه بر می خاست.(۳)
بنابراین، در حقیقت سفیانی یک جریان است، نه یک شخص. سفیانی جریان باطل در بستر تاریخ است. بر فرض هم که سفیانی را از نسل ابوسفیان بدانیم، اشکالی پدید نمی آید و واپسین مهره این زنجیره، همان سفیانی است که در آستانه ظهور قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خروج می کند.
نیز ن.ک: نشانه های ظهور، خسف به بیدا.
* * *
-----------------
۱- ابن ابی زینب نعمانی، الغیبه، ص۲۷۹، ح۶۷؛ همچنین ر.ک: نعیم بن حماد، کتاب الفتن، ص۱۶۸.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۶۵، ح۹.
۳- جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۲۷۴.

خروج سید حسنی
از نشانه های قیام حضرت مهدی (علیه السلام)
گفته شده است، از نشانه های ظهور خروج سید حسنی از طرف دیلم است. درباره شخصیت وی، در روایات سخنی نیامده است، ولی روایاتی که سخن از خروج و کشته شدن او دارد تا حدودی به معرفی او پرداخته است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
حسنی، آن جوانمرد خوشرویی که از طرف دیلم خروج می کند و با بیان فصیح فریاد می زند: «ای آل احمد! اجابت کنید دردمند پریشان حال را و آن که از پیرامون ضریح (شاید مراد کعبه باشد) ندا می کند»؛ پس گنجینه های الهی در طالقان او را اجابت می کنند. [آن ها] گنج هایی از طلا و نقره نیستند؛ بلکه مردانی اند همانند قطعه های آهن. بر اسب های چابک سوار شده و حربه هایی به دست می گیرند. پیوسته ستمگران را می کشند، تا این که وارد کوفه می شوند؛ در حالی که بیشتر جاهای زمین از لوث وجود بی دینان پاک گشته، سید حسنی آن جا را محل اقامت خود قرار می دهد.
آن گاه خبر ظهور مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به سید حسنی و اصحابش می رسد. اصحاب به او می گویند: «ای فرزند پیغمبر! این کیست که در قلمرو ما فرود آمده است؟» می گوید: «برویم ببینیم او کیست.» در صورتی که به خدا قسم سید حسنی می داند او مهدی (علیه السلام) است و بدین سبب این سخن را می گوید که به یارانش آن حضرت را بشناساند. پس سید حسنی بیرون می آید تا این که به مهدی (علیه السلام) می رسد. آن گاه می گوید: «اگر تو مهدی آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستی، پس عصای جدّت پیامبر و انگشتر و جامه و زره آن حضرت کجا است؟ عمامه (سحاب)، اسب، شتر، قاطر، الاغ و اسب اصیل رسول خدا و مصحف امیرمؤمنان کجا است؟»
آن حضرت تمام این ها را به او نشان می دهد. آن گاه عصای پیامبر را می گیرد و در سنگ سختی می کارد؛ بی درنگ برگ می دهد. منظورش از این کار آن است که بزرگواری و فضیلت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را به اصحاب خود بنمایاند، تا با آن حضرت بیعت کنند.
سید حسنی گوید: «الله اکبر! ای فرزند پیغمبر! دستت را بده تا با شما بیعت کنیم.» حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)

دستش را دراز می کند و سید حسنی و اصحابش بیعت می کنند.(۱)
امام صادق (علیه السلام) فرجام کار وی را این گونه فرموده است:
... و آن گاه که [سیّد] حسنی خروج خود را آغاز می کند، اهل مکه بر او هجوم آورده، او را به قتل می رسانند و سر او را بریده، برای شامی می فرستند. در این هنگام، صاحب الامر ظهور خواهد کرد....(۲)
نعمانی نیز می نویسد: یعقوب سراج گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: «فرج شیعیان شما کی خواهد بود؟» پس فرمود: «آن گاه که فرزندان عباس به اختلاف پردازند و حکومت ایشان سست شود. [راوی] حدیث یاد شده را عیناً ذکر کرده تا رسیده است به ذکر جنگ افزارها و افزوده است:
تا این که بر فراز مکه فرود آید و شمشیر را از نیامش بیرون می کشد، و زره را می پوشد و پرچم و برد را باز می کند. عمامه را به سر می گذارد و عصا را به دست می گیرد و از خداوند سبحانه و تعالی درباره ظهورش اجازه می خواهد.
یکی از خادمان آن حضرت از آن موضوع آگاه می شود و نزد حسنی آمده او را از خبر آگاه می کند. حسنی در خروج، بر آن حضرت پیش دستی می کند؛ پس مردم مکه بر او شوریده و او را به قتل می رسانند و سرش را به نزد شامی می فرستند. در این هنگام، صاحب این امر ظهور می کند و مردم با او بیعت کرده، از او پیروی می کنند....(۳)
برخی، از این دو روایت استفاده کرده اند که «سید حسنی» همان نفس زکیّه است.
نیز ن.ک: نشانه های ظهور، ظهور، قتل نفس زکیه.
* * *
خروج شعیب بن صالح
از رخدادهای سال ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)
از نشانه های ظهور، خروج مردی
-----------------
۱- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۱۵.
۲- «فَیَبتَدِرُ الحَسَنِی اِلَی الخُرُوجِ فَیَثِبُ عَلَیهِ اَهْلُ مَکهَ فَیَقْتُلُونَهُ وَیَبْعَثُونَ بِرَأسِهِ اِلَی الشَّامِی فَیَظْهَرُ عِنْدَ ذَلِک صَاحِبُ هَذَا الاَمرِ...»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۲۲۴، ح۲۸۵.
۳- نعمانی، الغیبه، باب۱۴، ح۴۳؛ با اندک تفاوتی، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۲۲۴، ح۲۸۵.

به نام شعیب بن صالح در سمرقند و یا نیشابور است. امام سجاد (علیه السلام) فرمود:
خروج شعیب بن صالح، پس از عوف سلمی و پیش از خروج سفیانی است.(۱)
قطب راوندی نیز روایتی از امام سجاد (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود:
پس خروج شعیب صالح از سمرقند است.(۲)
شیخ صدوق، خروج او را از نیشابور ذکر کرده است.(۳)
از برخی روایات دیگر استفاده می شود او پرچم دار حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و در جایگاه پیش قراول آن حضرت انجام وظیفه می کند.(۴)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خروج شیصبانی
خروج مردی از دشمنان مهدی (علیه السلام) از نشانه های ظهور
مراد از شیصبانی در روایات اهل بیت (علیهم السلام)، مردی از بنی عباس یا مردی دشمن اهل بیت (علیهم السلام) است؛ زیرا پیشوایان معصوم (علیهم السلام) از بنی عباس به بنی شیصبان تعبیر می کردند و آن، نام مردی بدکردار یا گمنام است و آن بزرگواران، دشمن خود را به طور کنایه با این کلمه نام برده اند.(۵)
شیصبان در لغت، نامی از نام های ابلیس است. پس از آن که قدرت در دست زمینه سازان خراسانی و طرفداران آنان قرار می گیرد، شیصبانی در عراق خروج می کند. از جابر جعفی نقل شده است: از ابوجعفر امام باقر (علیه السلام) درباره سفیانی پرسید، حضرت فرمود:
سفیانی خروج نمی کند؛ مگر آن که پیش از او شیصبانی در سرزمین
-----------------
۱- «ثُمَّ یَکونُ خُرُوجُ شُعَیبَ بْنَ صالِحٍ مِنْ سَمَرْقَنْد ثُمَّ یَخْرُجُ السُّفیانی...»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۴۳.
۲- قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح، ج۳، ص۱۱۵۵، ح۶۱.
۳- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۴۳، باب ۴۳، ح۱۶.
۴- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۲۰۷؛ همچنین ر.ک: متقی هندی، کنزالعمال، ج۴، ص۵۸۸، ح۳۹۶۶۶، ۳۹۶۶۷؛ کتاب الفتن، ص۱۸۸.
۵- ر.ک: میرزا حسین طبرسی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۱۲۶، ۱۳۱.

کوفان خروج کند. او همچون جوشیدن آب از زمین می جوشد و فرستادگان شما را به قتل می رساند. بعد از آن، در انتظار خروج سفیانی و ظهور قائم باشید.»(۱)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خروج عوف سلمی
از نشانه های ظهور
از نشانه های ظهور، خروج مردی به نام عوف سلمی از سمرقند است. وقتی به امام سجاد (علیه السلام) گفته شد، ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را توصیف و دلیل ها و نشانه های آن را ذکر فرمایید، حضرت فرمود:
پیش از ظهور او، خروج مردی خواهد بود که به او عوف سلمی گفته می شود. محل خروج او زمین جزیره و منزل او تکریت و مقتل او مسجد دمشق است.(۲)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خروج مهدی (علیه السلام) > قیام مهدی (علیه السلام)
خروج یأجوج و مأجوج > یأجوج و مأجوج
خروج یمانی
خروج مردی از یمن، از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی (علیه السلام)
از نشانه های حتمی ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، خروج سرداری از اهل یمن است که مردم را به حق و عدل دعوت می کند. در مصادر شیعه، روایات فراوانی در این باره وجود دارد؛(۳) به گونه ای که برخی آن ها را مستفیض دانسته اند.(۴) امام باقر (علیه السلام) فرمود:
-----------------
۱- «وَاَنّی لَکمْ بِالسُّفیانی حَتَّی یَخْرُجَ قَبْلَهُ الشَّیْصبانی یَخْرُجُ مِنْ اَرْضِ کوفان یَنْبَعُ کما یَنْبَعُ الماءُ فَیَقتُلُ وَفْدَکم فَتَوَقَعُوا بَعدَ ذلک السُّفیانی وَ خُروجَ القائِمِ (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)»، نعمانی، الغیبه، ص۳۰۲، باب۱۸، ح۸.
۲- «یَکونُ قَبْلَ خُرُوجِهِ خُرُوجُ رَجُلٍ یُقالُ لَهُ عَوْفُ السَّلْمِی بِاَرْضِ الجَزیرَهِ وَیَکونُ مَأْواهُ تَکریتُ وَ قَتْلُهُ بِمَسْجِدِ دِمَشْقٍ...»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۴۳.
۳- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۱۰، ح۴۸۳؛ نعمانی، الغیبه، ص۲۵۲، ح۱۱.
۴- ر.ک: سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبرا، ص۵۲۵.

...خروج سفیانی و یمانی و خراسانی در یک سال و یک ماه و

یک روز واقع خواهد شد؛ با نظام و ترتیبی همچون نظام یک رشته که به بند کشیده شده است. هر یک، از پی دیگری [می آید] و جنگ قدرت و هیبت از هر سو فراگیر می شود. وای بر کسی که با آنان دشمنی و ستیز کند! میان پرچم ها راهنماتر از پرچم یمانی نباشد که آن، پرچم هدایت است؛ زیرا به صاحب شما دعوت می کند. هنگامی که یمانی خروج کند، خرید و فروش سلاح برای مردم و هر مسلمانی ممنوع است. چون یمانی خروج کرد، به سوی او بشتاب که همانا پرچم او پرچم هدایت است. هیچ مسلمانی را روا نباشد که با آن پرچم مقابله کند. هر کس چنین کند، از اهل آتش است؛ زیرا او به سوی حق و راه مستقیم فرا می خواند.(۱)
خروج یمانی، به طور اجمال از نشانه های حتمی ظهور است؛ هرچند جزئیات و چگونگی خروج وی روشن نیست.
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خَسْف به بَیْداء
از نشانه های حتمی قیام حضرت مهدی (علیه السلام)
واژه خَسْف به معنای فرو رفتن و پنهان شدن است و «بَیداء» نام سرزمینی بین مکه و مدینه است.(۲) منظور از خسف به بیداء آن است که سفیانی با لشکری عظیم به قصد جنگ با حضرت مهدی (علیه السلام) عازم مکه می شود؛ اما بین مکه و مدینه - در محلی که به سرزمین «بیداء» معروف است - به گونه ای معجزه آسا، به امر خداوند، در زمین فرو می روند.
این حادثه در روایات بسیاری از عامّه(۳) و خاصّه یکی از نشانه های ظهور معرفی شده و در شماری از آن ها بر حتمی بودن آن تأکید شده است.(۴) امام باقر (علیه السلام) فرمود:
... سفیانی گروهی را به مدینه روانه کند و مهدی از آن جا به مکه
-----------------
۱- نعمانی، الغیبه، ص۳۶۹، باب۱۳، ح۱۳.
۲- ابن منظور، لسان العرب، ماده خسف و بیداء.
۳- صنعانی، المصنف، ج۱۱، ح۲۰۷۶۹ ؛ ابن ابی شیبه، الکتاب المصنف، ح۱۹۰۶۶.
۴- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۱۰، ح۴۸۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۳۰۳، ح۸۲؛ نعمانی، الغیبه، ص۲۵۷، ح۱۵.

رخت بربندد. خبر به فرمانده سپاه سفیانی رسد که مهدی (علیه السلام) به سوی مکه بیرون شده است. او لشکری از پی آن حضرت روانه کند، ولی او را نیابد، تا این که مهدی با حالت ترس و نگرانی بدان سنّت که موسی بن عمران داشت داخل مکه شود.
فرمانده سپاه سفیانی در صحرا فرود می آید. آواز دهنده ای از آسمان ندا می کند: «ای دشت! آن قوم را نابود ساز»؛ پس آن نیز ایشان را به درون خود می برد و هیچ یک از آنان نجات نمی یابد، مگر سه نفر....(۱)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور، خروج سفیانی.
* * *
خسوف و کسوف غیرعادی
از نشانه های غیرحتمی ظهور
در روایات کسوف در نیمه ماه رمضان و خسوف در آخر یا اوّل همان ماه یکی از نشانه های ظهور یاد شده است. «کسوف» در روزهای نخست و روزهای آخر ماه و «خسوف» در روزهای میانی ماه، طبیعی و عادی است؛ ولی خورشیدگرفتگی در وسط ماه یا ماه گرفتگی در اوایل یا آخر آن، ظاهراً امری غیرعادی است و دیدن آن، امکان ندارد. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
«دو نشانه پیش از قیام قائم پدید خواهد آمد: یکی گرفتن خورشید در نیمه ماه رمضان و دیگر، گرفتن ماه در آخر آن.» مردی به امام (علیه السلام) عرض کرد:
«ای پسر رسول خدا! کسوف در وسط و خسوف در آخر ماه؟!»
حضرت فرمود:
[آری] من آنچه را گفتم به آن داناتر هستم. این ها دو نشانه اند که واقع شدن آن ها، از زمان هبوط آدم (علیه السلام) سابقه ندارد.(۲)
فلسفه این نشانه غیر عادی - همانند برخی نشانه های دیگر - می تواند بیدار کردن مردم، از خواب غفلت و یقین به امر ظهور باشد. به عبارت دیگر، خداوند سبحانه و تعالی در آستانه ظهور، برای اقامه حجّت بر مردم و مطمئن ساختن یاران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به ظهور آن حضرت، چنین
-----------------
۱- نعمانی، الغیبه، ص۲۷۹، باب۱۴، ح۶۷.
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۲۲، ح۲۵۸؛ نعمانی، الغیبه، ص۳۹۰، ح۴۵؛ شیخ مفید، الارشاد، ص۴۹۷.

پدیده هایی را بر خلاف معمول و به گونه معجزه محقق می سازد.
برخی بر این باورند خسوف و
کسوف، به گونه یاد شده، در چهارچوب حوادث طبیعی و عادی نیز قابل بررسی و تبیین است و برای آن، احتمال ها و توجیه هایی ذکر کرده اند. البته به این توجیه ها نیازی نیست؛ زیرا هیچ اشکالی ندارد که پدیدار شدن آن ها به صورت معجزه باشد؛ چون در جهت اقامه حجّت و تقویت حق و هدایت مردم است و با قانون معجزه، ناسازگاری ندارد. به علاوه این نشانه، از نشانه های حتمی ظهور نیست و در روایات، به ناگزیر بودن آن اشاره نشده است؛ از این رو نمی توان خسوف و کسوف غیرعادی را از نشانه های قطعی و مسلم ظهور به شمار آورد.(۱)
نیز ن.ک: نشانه های ظهور.
* * *
خضر (علیه السلام)
بنده شایسته خداوند و دارای طول عمر بسیار، و از یاران مهدی (علیه السلام)
در قرآن از وی به عنوان همراه حضرت موسی (علیه السلام) در آن داستان معروف یاد شده است.(۲)
از روایات استفاده می شود علاوه بر آن که آن بنده شایسته خداوند، در دوران غیبت حضرت مهدی (علیه السلام) مونس تنهایی های آن امام پنهان خواهد بود،(۳) در دوران حکومت آن حضرت نیز دارای نقش مهمی خواهد بود.
نیز ن.ک: معمرین، طویل العمر.
* * *
خلافت موعود
خداوند سبحانه و تعالی در آیاتی چند به انسان های شایسته وعده داده که حکومت زمین به آن ها خواهد رسید:
﴿وَعَدَ الله الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض کمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ
-----------------
۱- جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۳۰۰.
۲- ر.ک: کهف(۱۸): ۶۵.
۳- امام رضا (علیه السلام) : «إِنَّ الْخَضِرَ شَرِبَ مِنْ مَاءِ الْحَیَاهِ فَهُوَ حَیٌّ لَا یَمُوتُ... وَ سَیُؤْنِسُ الله بِهِ وَحْشَهَ قَائِمِنَا فِی غَیْبَتِه»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۹۰، ح۴.

مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لایشْرِکونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ﴾؛(۱)
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند.
در آیات پیش از این آیه، سخن از اطاعت و تسلیم برابر فرمان خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و در این آیه، بحث ادامه یافته و نتیجه این اطاعت که همان حکومت جهانی است بیان شده است. بر اساس آن، خداوند سبحانه و تعالی به کسانی که از شما ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، وعده می دهد که آنان را قطعاً خلیفه روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، به طور ریشه دار و پا بر جا در صفحه زمین مستقر خواهد ساخت و خوف و ترس آن ها را، به امنیت و آرامش مبدّل خواهد کرد. مردم فقط خدا را پرستیده و چیزی را شریک او قرار نخواهند داد.
بعد از این برتری و فراگیری حکومت توحید و استقرار آیین الهی و از میان رفتن هر گونه اضطراب، ناامنی و شرک، کسانی که بعد از آن کفر بورزند، به یقین فاسق واقعی خواهند بود!
در این آیه، خداوند سبحانه و تعالی وعده حکومت روی زمین، برتری دین و آیین و امنیت کامل را به گروهی از مؤمنان و صالحان داده است. اما در این که منظور از این گروه چه کسانی اند، میان مفسران گفت و گو است.
برخی آن را اشاره به حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می دانند که شرق و غرب جهان، در زیر لوای حکومت آن
-----------------
۱- نور (۲۴): ۵۵.

حضرت قرار می گیرد، آیین حق همه جا نفوذ می کند، ناامنی و خوف و جنگ از صفحه زمین بر چیده می شود و عبادت خالی از شرک، برای جهانیان تحقق می یابد.(۱)
بدون شک آیه، هم شامل
-----------------
۱- ر.ک: محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۱۸.

مسلمانان نخستین و هم حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می شود. طبق عقیده عموم مسلمانان - اعم از شیعه و اهل تسنن - آن حضرت سراسر زمین را پر از عدل و داد می کند و او مصداق کامل این آیه است؛ ولی با این حال، منعی از عمومیت و گستردگی مفهوم آن نیست.
گفتنی است ثمره تمام کوشش های پیامبران و تبلیغات مستمر و پی گیر آنان و نمونه کامل حاکمیت توحید و امنیت کامل و عبادت، زمانی تحقق می یابد که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور می کند.(۱)
همان گونه که گفته شد، این تفسیرها، به معنای انحصار مصداق آیه نیست؛ بلکه بیان مصداق کامل است. ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت، ذیل این آیه فرمود:(۲) «درباره قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و اصحاب ایشان نازل شده است.»
یکی از مفسران بزرگ در این باره می نویسد:
... این مجتمع طیّب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تا کنون در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مبعوث به رسالت شده، تاکنون، چنین جامعه ای به خود ندیده است. ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان اهل بیت (علیهم السلام) در خصوصیات آن حضرت وارد شده است، از تشکیل چنین جامعه ای خبر می دهد. البته این در صورتی است که روی سخن در آیه را متوجه مجتمع صالح بدانیم، نه تنها حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف).»
آن گاه ادامه می دهد:
خواهید گفت: طبق این نظریه چه معنا دارد که روی سخن را در زمان نزول آیه به ﴿الذین آمنوا و عملوا الصالحات﴾؛ کند؛ در حالی که مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آن روز نبود (نه خودش بود و نه یکی از اهل زمانش)؟
در پاسخ می گوییم: این سؤال، ناشی از این است که پرسش کننده، میان خطاب های فردی با خطاب های
-----------------
۱- ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۵۳۰ - ۵۳۲.
۲- «نزلت فی الْقَائِم وَ أَصْحَابه»، شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۷۳؛ نعمانی، الغیبه، ص۲۴۰، ح۳۵.

اجتماعی خلط کرده است؛ چون خطاب ممکن است دو جور متوجه اشخاص شود: یکی این که اشخاصی را مورد خطابی قرار دهند؛ بدین سبب که خصوصیات خودِ آنان مورد نظر است. به طور دیگر این که همان اشخاص را مورد خطاب قرار دهند، نه از این جهت که شخصِ خود آنان مورد نظر باشد، بلکه از این جهت که جمعیتی هستند دارای صفاتی معین. در صورت اول، خطاب، از مخاطبان به غیر مخاطبان متوجه نمی شود و شامل آن ها نمی گردد - نه وعده اش، نه وعیدش ونه هیچ چیز دیگرش - و در قسم دوم اصلاً اشخاص دخالتی ندارند و خطاب متوجه دارندگان صفات کذایی است که در این صورت به دیگران نیز متوجه می شود.
در آیه شریفه، خطاب از قبیل خطاب های دوم است که بیانش گذشت و بیشتر خطاب های قرآنی - که یا مؤمنان را مخاطب کرده و یا کفار را - از این قبیل است.»(۱)
نیز ن.ک: حکومت صالحان، حکومت مستضعفان.
* * *
خورشید پشت ابر
کنایه از امام غایب در عصر غیبت
در سخنان پیشوایان معصوم (علیهم السلام) درباره فواید امام غایب، طی تشبیه زیبایی، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران غیبت، به آفتاب پشت ابر تشبیه شده است. نخست، در بیان نورانی رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، آن گاه ششمین پیشوای شیعیان، امام صادق (علیه السلام) و سرانجام در بیانی نورانی از واپسین حجت الهی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به این تشبیه زیبا، اشاره شده است که به آن ها می پردازیم:
جابر بن عبد الله انصاری از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید: «آیا شیعیان در زمان غیبت قائم از وجود مبارک او بهره مند می شوند؟» پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ فرمود:
آری؛ سوگند به خدایی که مرا به نبوّت برانگیخت! آنان در غیبت او، از نورش روشنایی می گیرند و از ولایت او، بهره مند می شوند؛ همانند بهره مندی مردم از خورشید؛ اگرچه ابرها چهره آن را بپوشانند.ای جابر! این از اسرار پوشیده خداوند سبحانه و تعالی و از علوم ذخیره شده او است. آن را
-----------------
۱- محمد حسین طباطبایی، ترجمه المیزان، ج۱۵، ص۲۲۰.

مخفی کن، مگر از اهلش. (۱)
سلیمان بن اعمش از امام صادق و او از امام باقر و او از امام سجاد (علیهم السلام) چنین نقل کرده است که فرمود:
زمین، از آفرینش آدم تا کنون و تا همیشه تاریخ، از حجّت خدا تهی نخواهد بود؛ خواه حجّت حق، ظاهر و آشکار و شناخته شده باشد یا بنا به مصالحی، نهان و پوشیده. تا رستاخیز نیز چنین خواهد بود که اگر جز این باشد، خدای یگانه پرستیده نمی شود.(۲)
سلیمان پرسید: «سرورم! مردم چگونه از امام غایب از نگاه، بهره ور می شوند؟» حضرت فرمود: «همان گونه که از خورشید بهره می برند، زمانی که ابرها آن را می پوشانند.»
نیز در توقیع مبارکی که از سوی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برای اسحاق بن یعقوب صادر شده آمده است:
«... اما چگونگی بهره مندی از من در عصر غیبتم، درست همانند بهره مندی، از خورشید است؛ هنگامی که ابرها آن را از چشم ها بپوشاند....(۳)
بی گمان این تشبیه، از روی حکمت بوده است؛ از این رو دانشوران شیعه در بیان این تشبیهات، نکته های ارزشمندی را یادآور شده اند که این جا فقط به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
۱. خورشید، در منظومه شمسی محور و مرکز است. امام زمان (علیه السلام) نیز در منظومه زندگی انسان ها محور، و اساس است.
۲. خورشید، در مجموعه هستی دارای فواید پر شماری است که فقط یکی از آن ها نور افشانی است. امام زمان (علیه السلام) نیز در نظام آفرینش دارای فواید پر شماری است که فقط بهره اندکی از آن، وابسته به آشکاری او است.
-----------------
۱- «اِی وَالَذِی بَعَثَنِی بِالنُّبُوَهِ اِنَّهُم یَسْتَضیئُونَ بِنُورِهِ وَیَنْتَفِعُونَ بِوِلایَتِهِ فی غَیْبَتِهِ کانتِفاعِ النَّاسِ بِالشَّمْسِ وَ اِنْ تَجَلَّلَها سَحابٌ. یا جابِرُ! هَذا مِنْ مَکنُونِ سِرِّ الله وَمَخْزُونِ عِلْمِهِ، فَاکتُمْهُ اِلاّ عَنْ اَهْلِهِ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۳، ح۳.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۰۷، ح۲۲.
۳- «... وَاَمّا وَجْهُ الاِنتِفاعِ بی فِی غَیبَتی فَکالاِنتِفاعِ بِالشَّمْسِ اِذا غَیَّبَتْها عَنِ الاَبْصارِ السَّحابُ...»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۸۳، ح۴.

۳. ابر، چهره خورشید را برای زمینی ها می پوشاند؛ ولی هرگز زمین را تاریک نمی کند. پرده غیبت نیز فقط انسان ها را از دیدار مستقیم حضرت محروم می کند و هرگز مانعی بر نورافشانی او بر مردمان نخواهد شد.
۴. ابری شدن، از عوارض زمین و زمینیان است، نه خورشید؛ غیبت نیز نتیجه رفتار انسان ها است.
۵. ابر، فقط برای کسانی مانع است که زیر آن باشند. اگر کسی بر جاذبه زمین غالب شد و از ابرها بالا رفت، دیگر ابر مانع او نخواهد بود. در غیبت نیز اگر کسی بر جاذبه های دنیایی چیره و غالب شد و آن گونه که شایسته است، تعالی یافت، ممکن است از پرده غیبت فراتر رفته، به دیدار آن خورشید پنهان نایل شود.
۶. در بهره مندی از خورشید، میان افرادی که خورشید را باور کرده اند و افرادی که منکر او هستند، تفاوتی نیست. در بهره مندی از فواید تکوینی امام نیز بین منکر و قائل به امام فرقی نیست.
۷. فقط مردمی در انتظار راستین کنار رفتن ابرها به سر می برند که به فواید خورشید آگاهی کامل دارند. در دوران غیبت نیز معرفت به امام، باعث حقیقی تر شدن انتظار می شود.
۸. فقط انسان های کور، از نورافشانی خورشید محرومند؛ همان گونه که فقط انسان های کوردل منکر نور وجود پیشوای معصوم و از آن بی بهره هستند.
بنابراین شکی نیست که میزان بهره مندی موجودات از آفتاب عالم تاب در زمانی که چیزی حایل نباشد، بیشتر و کامل تر است؛ امّا این بدان معنا نیست که وجود پرده بر روی خورشید، تمام یا بیشتر بهره مندی ها را از بین ببرد؛ بلکه این مانع، فقط برخی از فواید را از میان برده یا کم می کند.
وجود ظاهری امام در عصر حضور و ظهور نیز به معنای آن است که تمام منافع امام می تواند به مردم برسد. حال اگر چیزی مانع رسیدن فیض های کامل امام به دیگران شود، بدان معنا نیست که وجود او بی فایده است. وجود امام در پس پرده غیبت، به همان میزان مفید است که وجود او در زندان های حاکمان ستمگر دارای فایده بود. البته بین زندان غیبت و زندان حاکمان مستبد، تفاوت های فراوانی است؛ ولی هر

کدام به نوعی مانع رسیدن فیض کامل امام به عالم وجود و انسان ها می شوند.
فشرده سخن این که مسأله غیبت، فلسفه ضرورت وجود إمام:
معصوم (علیه السلام) را نقض نمی کند؛ زیرا امام معصوم در حال غیبت وجود دارد و فواید او هم به دیگران می رسد. فقط بخشی از فواید او است که در اثر تقصیر خود مردم در حال غیبت به آنان نمی رسد؛ ولی وجود او حجت را بر همگان تمام کرده است و این، خود مردم هستند که می بایست با ایجاد آمادگی لازم شرایط را برای ظهور آن حضرت فراهم کنند.
نیز ن.ک: امامت حضرت مهدی (علیه السلام)، فواید امام غایب.
* * *
خطبه قیام
سخنان حضرت مهدی (علیه السلام) در روز ظهور
حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پس از ظهور و پیش از قیام خطبه ای ایراد خواهد کرد. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
قائم، آن هنگام [= ظهور] در مکه است. پشت به بیت الله الحرام تکیه داده چنین ندا کند:
«ای مردم! ما از خدا یاری می طلبیم و از مردمی که دعوت ما را اجابت کنند. ما اهل بیت پیامبرتان، محمد هستیم و سزاوارترین مردم به خدا و به محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، هر کس در باره آدم با من احتجاج کند، باید بداند که من نزدیک ترین کس به آدمم. هر کس درباره نوح با من به گفت وگو برخیزد، بداند که من سزاوارترین کس به نوحم. هر کس در باره ابراهیم با من احتجاج کند، بداند که شایسته ترین مردمان به ابراهیمم. هر کس در مورد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) با من محاجه نماید، بداند که من نزدیک ترین مردمان به محمدم. هر کس درباره پیامبران با من گفت وگو کند، من سزاوارترین مردمان به پیامبرانم. آیا خدای تعالی در کتاب خویش نمی فرماید:
﴿إِنَّ الله اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمینَ ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ الله سَمیعٌ عَلیمٌ﴾؛(۱)
خدای متعال آدم و نوح و آل
-----------------
۱- آل عمران (۳)،: ۳۳ - ۳۵.

ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید؛ فرزندانی که برخی از برخی دیگرند و خدا شنوا و دانا است.
من بازمانده آدم، ذخیره ا ی از نوح، برگزیده ای از ابراهیم و انتخاب شده ای از محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستم. بدانید هر کس در کتاب خدا با من به احتجاج برخیزد، من سزاوارترینِ مردم به کتاب خدا هستم. بدانید هر کس در سنّت رسول خدا با من محاجّه نماید، من به سنّت رسول خدا سزاوارترینم.
شما را به خدا سوگند! هر کس سخن را امروز بشنود، به دیگری که حاضر نیست برساند. به حق خدا و حق پیامبرش و به حق خودم که حق من بر شما، حق قرابت من به پیامبر خدا است از شما می خواهم مرا یاری نمایید و برابر کسانی که به ما ظلم کردند، از ما حفاظت کنید. ما را بیم دادند و به ما ستم کردند و ما را از دیار و فرزندانمان راندند. بر ما جور نمودند و حقمان را سلب کردند و اهل باطل بر ما دروغ بستند.
خدا را؛ خدا را؛ ما را در نظر آورید، ما را رها نکنید و یاریمان کنید که خدای تعالی شما را یاری خواهد نمود.(۱)
البته در بیانات نورانی معصومان (علیهم السلام) خطبه های دیگری نیز به آن حضرت نسبت داده شده است.
نیز ن.ک: ظهور، قیام.
* * *
خورشید مغرب
کتابی در باره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
کتاب خورشید مغرب، با عنوان فرعی «غیبت، انتظار و تکلیف» نوشته محمد رضا حکیمی،(۲) از دانشمندان اسلامی در عصر حاضر است. نگارنده کوشیده تا مسأله مهدویّت را از زوایای علمی، عقلی،
-----------------
۱- نعمانی، الغیبه، باب چهاردهم، حدیث۶۷.
۲- استاد محمدرضا حکیمی، سال۱۳۱۴ ش، در مشهد مقدس در خانواده ای اهل دین و معرفت زاده شد. حدود دوازده سالگی به مدرسه نواب، یکی از مهم ترین مدرسه های حوزه علمیه مشهد در آن روزگار وارد شد و سال ها از محضر دانشمندان برجسته بهره های علمی و معنوی وافری برد. استاد حکیمی بعد ها بیشتر به پژوهش و نگارش پرداخت و ده ها جلد اثر ارزشمند، پدید آورد.

تاریخی، روایی، قرآنی و ملل و نحل مورد بحث و بررسی قرار دهد.
خورشید مغرب، نخستین بار در۵۱ صفحه در سال ۱۳۴۹ش، از سوی انتشارات غدیر در تهران به چاپ رسید. در سال ۱۳۶۰ مباحث و نکات دیگری بر آن افزوده شده و در همان قطع به همّت دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ شد.
نگارنده در سال۱۳۶۲، آن را درقطع وزیری، با ۳۹۰ صفحه به شکل کنونی درآورد و از آن زمان
تاکنون بارها چاپ و منتشر شده است. خورشید مغرب، چهارده فصل (به عدد معصومین (علیهم السلام) ) و یک یادآوری مهمّ دارد:
میلاد، شمایل و سیرت، غیبت، در کتاب های پشینیان، در کتاب های مسلمین، در «قرآن کریم»، در «سوره قدر»، در علوم عقلی، درعلوم تجربی، در فلسفه تربیتی و سیاسی، عینیت مقاومت نه عینیت تسلیم، انتظار و در طلب خورشید عنوان فصل های کتاب است.
وی در بخشی از کتاب چنین نوشته است: «یکی از ابعاد عظیم تکلیف حساس و بزرگ، در روزگاران غیبت و انتظار، حفظ دین، نگهبانی مرزهای عقیدتی، و حراست از باروهای باورهای مقدس است. جامعه منتظر، نباید در باره این امر عظیم سستی روا بدارد.
لازم است فروغ ایمان و نور یقین و پرتو عقیده به حق و تشعشع اعتقادات راستین، همواره در دل و جان مردم محفوظ باشد و پیوسته ژرف تر و ژرف تر شود و بارورتر و بارورتر گردد. لازم است جان و دل نوباوگان، نوجوانان و جوانان، هردم در برابر تابش اعتقادات حقه قرار گیرد و از این تابش و تجلی آکنده گردد. ایمان، جزء وجود آنان و مایه تقوم هویتِ اصلی آنان باشد؛ تا کم کم، حق و فداکاری در راه اعتلای حق، چون خون، همه وجود آنان را گرم کند و چون روح، جوهر حیات آنان باشد»(۱)
گفتنی است نام کتاب از روایاتی گرفته شده که طلوع خورشید از مغرب را از حوادث مهمّی دانسته است که در آستانه قیامت رخ خواهد داد.(۲) شیخ مفید در باره چگونگی این اتفاق نوشته است: «خورشید هنگام ظهر در آسمان می ایستد و ساعتی تا به هنگام عصر پیدا نباشد؛ آن گاه از
-----------------
۱- محمد رضا حکیمی، خورشید مغرب، ص۲۷۶.
۲- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۴۳۶، ح۴۲۶.

مغرب آشکار گردد.»(۱) البته تطبیق آن بر ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) نادرست است.
این کتاب در این اواخر برای بهره مندی نوجوانان و جوانان به صورت خلاصه نیز، بازنگاری شده است.
* * *
خیمه
از محل های فرماندهی حضرت مهدی (علیه السلام) هنگام ظهور
در روایات فراوانی تعبیر "فسطاط" به معنای خیمه بزرگ، جایگاه فرماندهی و هدایت نیروها، به وسیله حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در هنگام ظهور یاد شده است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
... پس هر کس امام خود را شناخت همانند کسی است که در خیمه قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) باشد.(۲)
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
برای کسی که در انتظار امر [فرج و ظهور] ما مرده است، زیانی نیست [چه زیانی است] که در میان خیمه حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نمرده است.(۳)
نیز ن.ک: ظهور، حکومت جهانی مهدی (علیه السلام).
* * *
-----------------
۱- شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۶۸.
۲- «فَمَنْ عَرَفَ اِمَامَهُ کانَ کمَنْ هُوَ فِی فُسْطَاطِ القائِمِ»، نعمانی، الغیبه، ص۳۳۱، ح۷.
۳- «مَا ضَرَّ مَنْ مَاتَ مُنتَظِراً لِاَمْرِنا اَلاَّ یَمُوتَ فِی وَسَطِ فُسْطَاطِ المَهْدِی وَعَسْکرِهِ»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۷۲، ح۶.

د
دابه الارض > خروج دابه الارض
دادگستر جهان
از کتاب های عمومی در مباحث مهدویت
کتاب دادگستر جهان، نوشته آیت الله ابراهیم امینی،(۱) در۳۴۴ صفحه رقعی منتشر شده است.
-----------------
۱- آیت الله ابراهیم امینی در سال۱۳۰۴ ش، در شهر نجف آباد اصفهان متولد شد. پس از پایان دوره ابتدایی، در سال۱۳۲۱برای تحصیل علوم دینی به حوزه علمیه اصفهان رفت. ادبیات زبان عربی و کتاب های سطح فقه و اصول و منطق را آن جا خواند و در سال۱۳۲۶ش برای ادامه تحصیلات به حوزه علمیه قم رفت و برای دروس خارج فقه و اصول در محضر اساتید بزرگ زمان حاضر شد. وی در حوزه علمیه قم و اصفهان به تدریس کتاب های ادبیات، فقه و اصول و فلسفه پرداخت. وی از سال۱۳۴۴ در باره موضوعاتی چون تعلیم و تربیت، حقوق خانواده، اخلاق و سیره پیامبر و امامان اطهار (علیهم السلام) و... کتاب هایی چند به چاپ رسانیده است. (ر.ک: جمعی از نویسندگان، مشعل جاوید، ص۵۹۱).

نویسنده کتاب، انگیزه خود را از نگارش رخنه شبهات در اعتقادات جوانان و دانش آموختگان می داند که از سوی نویسندگان، پاسخی مناسب و شایسته نگرفته اند. از این رو ایشان تصمیم می گیرد چنین کتابی تألیف کند و در سال ۱۳۴۶ش، توفیق می یابد آن را منتشر سازد. این کتاب تا کنون افزون بر بیست بار چاپ شده و به برخی از زبان ها نیز ترجمه شده است.
دادگستر جهان به صورت عمده به شکل پرسش و پاسخ، بین برخی از فرهیختگان تنظیم شده و با استفاده از روایات معصومین (علیهم السلام)، مطالب ارزنده ای برای استفاده عموم - به ویژه جوانان - ارائه کرده است.
نویسنده در دوازده فصل، با استناد به یافته های عقلی و نقلی محدّثان، مفسّران و مورخان امامیه و عامّه و نیز دستاوردهای علوم تجربی، به پرسش های گوناگون درباره مهدویّت پاسخ داده است. طرح مباحث به شیوه مناظره بوده که بر جذابیت کتاب افزوده است.
نگارنده شروع عقیده به مهدویّت را از زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می داند و شخصیت و تبار امام را بررسی می کند. او همچنین ادعای مهدی بودن محمد بن حنفیه، اعتقاد زیدیه به مهدویّت محمد بن عبد الله بن حسن و باور واقفیه به عروج امام صادق (علیه السلام) را ردّ می کند و این نکته را که منشأ مهدویّت از تعالیم یهود و زرتشتی است و عبد الله بن سبا در ایجاد آن نقش داشته، مردود می داند.
عالم غیب و امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، امامت کودک پنج ساله، فلسفه طولانی شدن غیبت، مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در کتاب های اهل سنّت، نشانه ها و شرایط ظهور، یاوران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، چگونگی ظهور و احادیث، منابع، نگارش های و سخنان و دیدگاه های بزرگان اهل سنّت در باره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، طول عمر، محل زندگی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و جهان در عصر آن حضرت، از مباحث مهمّ دادگستر جهان است.
چاپ چندین باره کتاب، نشانگر استقبال شایان از این اثر ارزنده است.
* * *
دانشمندان عامه و مهدی موعود
این کتاب به وسیله مرحوم علی دوانی تألیف شده است. در این کتاب

تلاش شده تا دیدگاه های اهل سنّت و روایات ایشان، درباره اثبات وجود و ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) منعکس گردد.
کتاب با هدف پاسخ به شبهات و تهمت های ناروایی که برخی از علمای اهل سنّت، علیه اعتقادات مذهب شیعه درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) مطرح کرده اند، تدوین شده است. نویسنده با بهره گیری از منابع روایی و تاریخیِ دست اوّل اهل سنّت، درباره مطالب ذیل بحث کرده است.
۱. مهدی موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از دیدگاه شیعه،
۲. وجود حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع اولیّه اهل سنّت،
۳. کتاب هایی که علمای اهل سنّت درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به رشته تحریر در آورده اند،
۴. اوصاف و شمایل حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)،
۵. افسانه سرداب و نام ۱۲۰ تن از بزرگان اهل سنّت که مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) می دانند.
از ویژگی های مهم کتاب شمارش برخی از دانشمندان اهل سنت است که به زنده بودن حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) اعتراف کرده اند.
* * *
دجال > خروج دجال
در انتظار ققنوس
کاوشی در قلمرو موعود شناسی و مهدی باوری
در انتظار ققنوس، به وسیله سید ثامر هاشم العمیدی تألیف و به قلم مهدی علیزاده ترجمه شده است.
در این کتاب، محور اصلی پژوهش شخصیت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و مباحث تاریخی، کلامی و حدیثی مربوط به آن حضرت است.
نگارنده در تدوین کتاب افزون بر تکیه بر آیات قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام)، از معارف بلند اسلامی به ویژه شیعی، بهره های وافری برده است. شناخت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و اعتقاد به آن حضرت و فواید و آثار این اعتقاد، تحریفات حدیثی تاریخی در این زمینه و برنامه ریزی دشمنان علیه اعتقاد به مهدویّت، از دیگر موضوعاتی است که نگارنده به آن پرداخته است.
افزون بر آن، وی با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، اعتقادات تاریخی و کلامی به وجود و ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را در این مجموعه به خوبی گرد آورده است.
برخی از سرفصل های کتاب از این

قرارند: مقدمه مترجم که به تفصیل به مطالبی در باره کتاب شناسی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و مطالبی در باره کتاب مورد نظر پرداخته است.
در بخش اوّل با عنوان موعود شناسی به مقدمه نگارنده اشاره کرده، تعلیقاتی بر آن زده و دارای فصل های زیر است:
۱. سیمای موعود در آیینه ثقلین
۲. مهدی شناخت
۳. لغزشگاه های مهدی پژوهی
۴. جستاری در باب مهدویّت و خردپذیری
بخش دوم با عنوان «مهدی باوری» دارای هفت فصل با عناوین ذیل است:
۱. مهدی باوری و ضرورت تعمیق پیوندهای عاطفی با امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
۲. مهدی باوری و امنیت روانی
۳. کالبدشکافی انتظار
۴. بعثت انبیا، و انقلاب مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
۵. شیعه، قافله سالار کاروان انتظار
۶. توطئه های استکبار جهانی علیه مهدی باوری
۷. مهر نهان در سپهر ادب

* * *
در فجر ساحل
نگارشی روان و شیوا در مباحث مهدویت

کتاب در فجر ساحل به قلم محمد حکیمی، نوشته شده و تا کنون ده ها مرتبه تجدید چاپ شده است. نویسنده با بهره گیری از قلمی شیوا و ادبی، به پژوهش درباره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پرداخته، دنیای آینده را از نظر مذهب شیعه تصویر کرده است. وی علاوه بر بهره مندی از آیات نورانی قرآن و روایات شیعی، از دیگر کتاب های آسمانی نیز به طور فراوان بهره برده است. مطالب کتاب در پنج بخش ارائه شده است:
۱. مدینه فاضله اسلامی
۲. نویدها، دوران حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از دیدگاه روایات و بشارت های مذهبی و پیشگویی اجمالی از چگونگی آینده زندگی در نظر شیعه
۳. حماسه انتظار
۴. یأس و امید، شکست و پیروزی
۵. به سوی ساحل
در آخرین فصل کتاب می خوانیم:
کاروان بشریت به سان کشتی گرداب گرفته و در کام موج فرو افتاده است. سرگذشت انسان تا کنون به سرگذشت

غریقی همانند است که لحظات مرارت باری را می گذراند و با همه هستی خویش، تلاش می کند تا خود را به ساحل برساند... عاقبت روزی می رسد که ناخدای بزرگی، کشتی را به مقصود می رساند و در تاریخ نوع بشر، به نام «قهرمان بزرگ بنی نوع بشر» مشهور خواهد گردید....(۱)
* * *
دست بر سر گذاشتن
از کارهای مرسوم در فرهنگ عمومی هنگام سلام دادن به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
از کارهایی که امروزه برای احترام به حضرت مرسوم شده، ایستادن هنگام شنیدن لقب قائم و دست بر سر گذاشتن است. برخی برای این کار، به روایاتی اشاره می کنند که در سده های اخیر در برخی کتاب ها آمده است. البته روایاتی با مضمون روایات مورد نظر، در منابع معتبر نخستین آمده که چنین رسمی در آن ها، مورد اشاره قرار نگرفته است.
نیز ن.ک: ایستادن هنگام شنیدن کلمه قائم.
* * *
دعای افتتاح
از دعاهای شب های ماه رمضان صادر شده از ناحیه مقدسه
از دعاهای مشهور شب های ماه رمضان، «دعای افتتاح» است. این دعا به وسیله ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری، نایب خاص حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) صادر شده است؛ چنان که علامه مجلسی گفته است:
به سند معتبر از حضرت صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نقل شده است که به شیعیان نوشتند: «در هر شب ماه رمضان این دعا را بخوانید که دعای این ماه را ملائکه می شنوند و برای صاحبش استغفار می کنند....»(۲)
نام این دعای شریف از جمله اوّل آن (اللهمَّ اِنّی اَفْتَتِحُ الثَّناءَ بِحَمْدِک)(۳) گرفته شده است. مضامین بلند خداشناسی و ستایش و ثنای الهی و برشمردن صفات خداوند سبحانه و تعالی - به ویژه مهربانی
-----------------
۱- محمد حکیمی، در فجر ساحل، ص۱۵۶.
۲- ر.ک: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۴، ص۱۶۶.
۳- شیخ طوسی، التهذیب، ج۳، ص۱۰۸؛ سید بن طاووس، الاقبال، ص۵۸؛ کفعمی، البلدالامین، ص۱۹۳؛ همو، المصباح، ص۵۷۸.

کامل و بی نظیر هنگام عفو و گذشت، و شدّت کیفر و عقوبت هنگام حساب رسی و نقمت - و بعضی از علل تأخیر استجابت دعا و بیان مهم ترین نعمت های الهی، سرآغاز این دعای شریف است. سپس درود و صلوات مخصوص بر پیامبر و آل او (علیهم السلام) با ذکر نام و القاب ایشان، آن گاه دعا برای قیام حضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و اظهار اشتیاق برای برقراری دولت کریمه ای که اسلام و اهل اسلام در آن، عزت یابند و نفاق و منافقان، خوار و زبون گردند و ما از داعیان آن دولت باشیم که دیگران را به اطاعت الهی فراخوانیم و به راه خداوند سبحانه و تعالی راهبری کنیم. پایان دعا شِکوِه ای به درگاه خداوند سبحانه و تعالی است از فقدان پیامبر و غیبت امام و بسیاری دشمن، و کمی تعداد و فتنه های شدید، و پس از آن فتح و گشایش از او درخواست می شود.
برخی از دانشوران، این دعای شریف را شرح کرده اند.
* * *
دعای عهد
از دعاهای سفارش شده برای تجدید عهد با امام غائب
از دعاهای مشهور که خواندن آن در دوران غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) فراوان مورد سفارش قرار گرفته دعای عهد است. این دعا، در بردارنده درود ویژه از طرف خواننده دعا و نیز از سوی تمام مردان و زنان با ایمان - در شرق و غرب جهان و خشکی و دریا، و از پدر و مادر و فرزند خواننده دعا - به پیشگاه حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. پس از آن، عهد و پیمان و بیعت با آن حضرت را تجدید می کند و پایداری بر این پیمان را تا روز قیامت اظهار می دارد. آن گاه از خداوند سبحانه و تعالی می خواهد که اگر مرگ وی فرا برسد، در حالی که امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور نکرده باشد، پس از ظهور، او را از قبر برآور و به یاری آن حضرت سعادتمند کند. بعد از آن، درخواست دیدار امام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با عبارت ظریفی بیان شده است و دعا برای تعجیل ظهور و فرج و برپایی حکومت راستین و سامان یافتن جهان و زنده شدن حقایق دین و اهل ایمان، پایان بخش این دعای شریف است. امام صادق (علیه السلام) درباره این دعا فرموده است:
هر کس چهل صبحگاه این دعا را

بخواند، از یاوران حضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
خواهد بود و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خدا او را زنده خواهد کرد، تا همراه آن حضرت جهاد نماید و به شماره هر کلمه از آن، هزار پاداش برایش نوشته می شود، و هزار کار بد از او پاک می گردد.(۱)
مهم ترین آثار مداومت بر این دعا سه چیز است:
۱. ثواب کسانی را خواهد داشت که زمان ظهور، در خدمت امام (علیه السلام) می باشند؛
۲. تجدید عهد، مایه ثبات و کمال محبت و اخلاص و ایمان شخص می شود؛
۳. مایه توجه خاص و نظر رحمت کامل آن حضرت به بنده می شود.
نیز ن.ک: انتظار، منتظر.
* * *
دعای ندبه
دعای صبح جمعه مرتبط با حضرت مهدی (علیه السلام)
بی گمان یکی از احساسات اصیل و حقیقی انسان که ریشه در فطرت او دارد، توجّه به نیایش و ارتباط با مبدأ آفرینش و جهان غیب و آفریدگار هستی است.
از جمله دعاهای مشهور که مستحب است در چهار عید (عید فطر، عید قربان، عید غدیر و روز جمعه) خوانده شود، «دعای ندبه» است. همواره بسیاری از مؤمنان، مشتاقان و منتظران ظهور دولت حق و حکومت جهانی اسلام و ارادتمندان حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواندن آن را شعار خود قرار داده و در مناسبت ها و فرصت های معیّن، به وسیله آن، با آن رهبر پنهان از نظر، به نجوا می پردازند.
ندبه، به معنای فراخوانی و نیز گریه و ناله است. این دعای شریف، مشتمل بر استغاثه و استمداد از حضرت ولی عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و تأسّف بر غیبت و گریه از فراق آن بزرگوار است؛ از این رو به این نام شهرت یافته است.
گروهی از دانشمندان شیعه سند
-----------------
۱- «مَنْ دَعا اِلَی الله اَرْبَعینَ صَباحاً بِهَذَا العَهْدِ کانَ مِنْ اَنْصارِ قَائِمنا وَاِنْ مَاتَ اَخْرَجَهُ الله اِلَیْهِ مِنْ قَبْرِهِ وَاَعْطاهُ الله بِکلِ کلِمَهٍ اَلْفَ حَسَنَهٍ وَمَحا عَنْهُ اَلْفَ سَیِئَهٍ...»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۸۳، ص۲۸۴، ح۴۷.

این دعای گران قدر را معتبر شمرده اند. علامه مجلسی؛ گفته است:
اما دعای ندبه که مشتمل است بر عقاید حقّه و تأسف بر غیبت حضرت قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، به سند معتبر از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده است.(۱)
سیّدابن طاووس حلی (م ۶۶۴ ق) در کتاب اقبال الاعمال و کتاب مصباح الزائر و نیز شیخ محمد مشهدی حائری (از علمای قرن ششم) در کتاب مزار خود این دعای شریف را آورده اند. همچنین در مزار قدیم که ظاهراً از نگاشته های قطب راوندی است، این دعا نقل شده است. روشن است این شخصیت های گران قدر و حدیث شناس، دعای غیر معتبر را در کتاب های خود نقل نمی کنند.
خواندن این دعا خواص زیادی دارد؛ از جمله در هر مکان و موضع که با حضور قلب و اخلاص کامل خوانده شود و ملتف مضامین عالی و عبارات و اشارات آن باشد، نتیجه آن، توجه و التفات مخصوص حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آن مکان و محل، بلکه حضور به هم رساندن آن حضرت در آن مجلس است؛ چنان که در بعضی مواضع و موارد اتفاق افتاده است. (۲)
فرازهای دعا
این دعا از چهار فراز تشکیل شده است که با یکدیگر مرتبط بوده و در مجموع، یک منظومه منظم و منسجم را سامان داده است:
فراز اول: حمد و صلوات
این دعا با حمد و ستایش پروردگار و درود بر پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت مکرّمش (علیهم السلام) آغاز می شود.
ستایش، مخصوص پروردگار جهانیان است و درود و سلام مخصوص خداوند سبحانه و تعالی بر آقای ما، پیامبرش و خاندان او باد.
فراز دوم: ثنای بر قضاء
این فراز که با حمد و ثنای دوباره بر جریان قضای الهی نسبت به اولیایش شروع می شود، در واقع دربردارنده همه دعا به نحو اجمال است که با عباراتی مختصر، مضامین بعدی دعا را مورد اشاره قرار می دهد:
-----------------
۱- محمد باقر مجلسی، زاد المعاد، ص۴۹۱.
۲- ر.ک: لطف الله صافی گلپایگانی، فروغ ولایت در دعای ندبه، پیشگفتار.

بار خدایا! ستایش فقط تو را سزا است بر آن قضا و قدری که درباره
اولیا و نمایندگانت جاری شد... و آنان را سبب دست آویزی به سویت و وسیله ای برای خشنودی محضت قرار دادی.
فراز سوم: تاریخ، از آغاز تا تکامل
در سومین فراز از این دعای شریف، ماجرای تفصیلی قضا و حکم الهی در باره اولیایش بررسی می شود که در آن، نقطه شروع تاریخ بشریت و تحوّلات اساسی و در نهایت، سیر تکاملی آن به سوی عصر حاکمیت حضرت بقیه الله (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) که اوج تقرّب جامعه ی بشری به خدای متعال و هدف نهایی از خلقت است، مورد توجه واقع می شود. این فراز با عبارت «فبعض أسکنته جنتک» آغاز و با جمله «و نحن نقول الحمدلله رب العالمین» به پایان می رسد.
فراز چهارم: استغاثه و طلب
استغاثه به درگاه حضرت حق، آخرین فراز از دعای ندبه را به خود اختصاص می دهد:
خدایا! تویی تنها برطرف کننده گرفتاری ها و سختی ها....
لازم به یادآوری است از آنجایی که برخی در این دعا و سند آن پرسش هایی را مطرح کرده اند در پاسخ کتاب های فراوانی نگاشته شده که برخی بدین قرارند: فروغ ولایت در دعای ندبه، اثر لطف الله صافی گلپایگانی، موعود شناسی، اثر علی اضغر رضوانی، با دعای ندبه در پگاه جمعه، اثر علی اکبر مهدی پور.
نیز ن.ک: جمعه، انتظار، منتظر.
* * *
دعای سمات
دعای عصر جمعه منسوب به ناحیه مقدسه
این دعا از عمری نقل شده است؛ اما به دلیل جایگاه او که نایب خاص حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است می توان نسبت این دعا به آن حضرت را قوی دانست.
شیخ طوسی در مصباح المتهجد با عنوان «دعاء السمات مروی عن العمری یستحب الدعاء به آخر ساعه من نهار یوم الجمعه» آورده است. در آغاز این دعا چنین می خوانیم:

اللهم انی اسألک باسمک العظیم الاعظم....
نیز ن.ک: جمعه، انتظار، منتظر.
* * *
دوازده امامی > اثنی عشری
دولت کریمه > حکومت جهانی
دین در آخرالزمان > آخرالزمان
دین عصر ظهور
از عوامل اختلافات و نزاع های بشری، پراکندگی ادیان و دوری از باطن و عمق دین و مذهب است. بی گمان حضرت مهدی (علیه السلام)، می آید، تا با بیدار کردن فطرت های خفته، زمینه را برای یکتاپرستی همگان که همانا هدف آفرینش بوده است، فراهم کند. او نه فقط هرگز برای پذیرش باور یکتاپرستی کسی را تحت فشار و اجبار قرار نخوهد داد، بلکه با فراهم کردن بسترهای لازم برای پذیرش این امانت الهی، شهد شیرین خداپرستی را بین همه انسان ها عادلانه تقسیم خواهد نمود. وی با ایجاد شرایط مناسب و از بین بردن موانع، همگان را به اندیشیدن در نشانه های الهی واخواهد داشت. و حاصل این اندیشیدن به مبدأ و معاد، ارمغانی جز پرستش حقیقی خداوند سبحانه و تعالی نخواهد داشت.
روشن است که با فراهم شدن تمام شرایط و رفع تمام موانع، آن کسی که سر تسلیم برابر حقیقت فرود نیاورد، کسی نیست مگر انسانی گستاخ و طغیانگر که با تمام قامت برابر حق به مقابله ایستاده است و بدون شک در چنان شرایطی، آن امام همام او را برنخواهد تابید؛ از این رو است که روایات فراوانی یگانه دین مورد پذیرش در عصر ظهور را، همانا «دین اسلام» دانسته، می گوید در عصر ظهور، ندای توحید در سراسر گیتی حکم فرما خواهد شد. امام حسین (علیه السلام) در وصف حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) می فرماید:
خداوند، به وسیله او دین حق را بر تمام ادیان ظهور می بخشد؛ اگرچه مشرکان آن را نپسندند.(۱)
-----------------
۱- «... وَیُظْهِرُ بِهِ دینَ الحَقِّ عَلَی الدّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ المُشْرِکونَ»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۱۷، ح۳.

امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود:
در آن هنگام که قائم قیام کند، هیچ سرزمینی باقی نخواهد ماند، مگر این که شهادت به توحید و نبوّت در آن ندا داده خواهد شد. (۱)
-----------------
۱- «اِذا قامَ القائِمُ (علیه السلام) لایَبْقَی اَرْضٌ اِلاَّ نُودِی فیها بِشَهادَهِ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللهَ واَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ الله»، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۸۳، ۸۱؛ ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۲۵۴، ح۴.

دستورالعمل های نوین در عصر ظهور
از ظاهر برخی روایت ها این انگاره حاصل می شود که آن حضرت، آیین و روش جدیدی خواهد آورد. و این پرسش پیش می آید که با توجه به این که قرآن کریم کتاب جاودان الهی است و اسلام آیین ابدی، چگونه امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آیینی جدید و کتابی تازه برای بشریت به ارمغان می آورد؟
پاسخ این که او تحکیم بخش دین اسلام و گسترنده قانون قرآن در سراسر گیتی است؛ پس ناگزیر باید اسلام و آموزه های قرآن را به اجتماعات بشری عرضه کند و مردمان را به پذیرش و باور اصول و فروع آن فرا خواند. آیین نو و کتاب جدید(دستور العمل) و برنامه و راه و روش تازه و دیگر تعبیرهایی از این دست که در احادیث رسیده(۱)، برای تبیین مسائلی است:
۱. در گذشته بنا به عللی احکام و معارف فراوانی از مجموعه فرهنگ اسلام، تبیین نگشته یا متناسب با سطح فرهنگ و فکر اجتماع گذشته نبوده است یا زمینه عملی آن ها وجود نداشته است. بازگویی چنین معارف و مسائلی، بی گمان برای جامعه اسلامی ناشناخته خواهد بود. چون امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) این آموزه ها را از ظاهر و باطن قرآن کریم استنباط می کرده و به مردم می آموزد، برای آنان تازگی دارد و آیین نو و کتاب جدید انگاشته می شود.
۲. معارف و احکامی از قرآن کریم و اسلام فراموش شده و از یادها رفته است؛ به گونه ای که در جامعه اسلامی ناآشنا و برای مسلمانان ناشناخته است. طرح این مسائل نیز کتاب و آیین نو پنداشته می شود.
۳. اصول و احکام فراوانی دچار تحریف و دگرگونی معنوی یا موضعی گشته است و امام (علیه السلام) آن ها را - چنان که در اسلام اصیل بوده است - دیگرباره مطرح می سازد و تحریف و انحراف های روی داده را روشن می کند و مفهوم حکم یا جایگاه آن را مشخص می سازد. این، با طرز تلقی و برداشت عمومی مردم و برخی از علما سازگاری ندارد؛ از این رو برنامه جدید و راه و روش تازه حساب می شود.
-----------------
۱- ر.ک: نعمانی، الغیبه، ص۳۲۲، ح۵، ص۳۲۰، ح۱؛ شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۸۴؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۶۵.

بنابراین بیشترین مسائلی را که امام بدان توجه خواهد کرد و برای جامعه اسلامی تازه و جدید جلوه می کند و ناشناخته و ناآشنا می نماید، مسائل مربوط به عدالت اجتماعی و امور مالی و معیشتی است؛ یعنی، موضوعی که انسان سخت به آن نیازمند بوده و بدان نرسیده است. همین امر نیز مشکل نابسامانی اصلی زندگی بشر امروز را تشکیل می دهد و اجرای آن (برقراری عدل و دادگری در سراسر گیتی) از اقدام های اصلی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) خواهد بود.
برای مثال امام موعود (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به موضوع مساوات اسلامی شکل قانونی و الزامی می دهد؛ چنان که اسحاق بن عمّار می گوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم. آن حضرت از تساوی مردم با یکدیگر و حقی که هر کس بر دیگران دارد، سخن گفت. من سخت در شگفت شدم. فرمود:
این، هنگام رستاخیز قائم ما است که در آن روزگار، واجب همگانی است که به یکدیگر وسایل رسانند و نیرو بخشند.(۱)
این موضوع، در بسیاری دیگر از آموزه های اسلامی آمده است؛ ولی به نام احادیث اخلاقی کنار گذاشته شده و در فقه مطرح نگشته و در برنامه های الزامی حکومت ها و اجتماعات اسلامی به صورت اصل و قانون تثبیت نشده است! روشن است که چون این آموزه ها عملی شود، به صورت احکامی جدید جلوه می کند و...
امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) از طواف مستحب با وجود کثرت طواف واجب، منع می کند،(۲) مساجد و معابد مجلل و تزیین یافته شهرها و آبادی ها را خراب می کند و همه زواید و تشریفات و کاشی کاری ها و گنبدها و گلدسته ها و زیورهای آن ها را می پیراید و بودجه آن ها را برای رفاه حال انسان ها صرف می کند. مساجد و معابد را ساده و بی آرایش و بی آلایش می سازد و...(۳)
-----------------
۱- «اِنَّما ذلِک اِذا قامَ قائِمُنا وَجَبَ عَلَیْهِمْ اَنْ یُجَهَّزُوا اِخوانَهُم وَاَنْ یُقَوُّوهُمْ»، شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲۰، ص۲۶.
۲- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۲۷؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۲۵.
۳- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۰۶، ح۱۷۵؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۲۶۴؛ قطب راوندی، الخرائج والجرائح، ج۱، ص۴۵۳، ح۳۹.

امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) سود در مبادلات بازرگانی و داد و ستدها را برمی دارد و مردمان را مأمور می کند که هر کس به صورت خدمتگزاری نسبت به جامعه کار کند و در برابر کالای عرضه شده سودی نگیرد. و خود نیازهای خود را همین سان از دیگران تأمین می کند.(۱)
امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) بر بیشتر تفسیر و تأویل هایی که در قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) صورت گرفته است، خط بطلان می کشد و آرا و اندیشه ها را پیرو قرآن می سازد و در چارچوب های قرآنی می آورد.(۲)
و بدینسان امام، مسائل و معارف و احکام جدیدی را مطرح می کند که برای مردم ناشناخته است و آن ها را آیین جدید و کتاب تازه می انگارند و گه گاه با امام بر سر این مسائل درگیر نیز می شوند، و در این صورت جنگ با خودی و جامعه اسلامی رخ می دهد.(۳)
فرازهایی از دعای ندبه از این چگونگی، پرده برداشته، می گوید:
کجااست آن کسی که برای تجدید و زنده کردن فرایض و سنن [آیین اسلام که محو و فراموش شده] ذخیره شده است؟ کجا است آن کسی که برای برگرداندن [حقایق] ملّت و شریعت [دین مقدّس إسلام] برگزیده شده است؟ کجا است آن که برای زنده کردن کتاب آسمانی قرآن و حدودش مورد امید و آرزوست؟ کجا است زنده کننده نشانه های دین و اهل آن؟....(۴)
-----------------
۱- ر.ک: شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۱۳؛ شیخ طوسی، التهذیب، ج۷، ص۱۷۸(بنابراین سازوکار اقتصادی در آن زمان به طور کامل با پیش از آن متفاوت خواهد بود.)
۲- ر.ک: سید رضی، نهج البلاغه، خطبه۱۳۸.
۳- محمد حکیمی، عصر زندگی، ص۱۷۵ - ۱۷۹.
۴- «اَیْنَ المُدَّخَّرُ لِتَجْدیدِ الفَرائِضِ وَالسُّنَنِ، اَیْنَ المُتَخَیَّرُ لِاِعادَهِ المِلَّهِ وَالشَّریعَهِ، اَیْنَ المُؤَمَّلُ لِاِحْیاءِ الکتابِ وَحُدُودِهِ، اَیْنَ مُحْیی مَعالِمِ الدّینِ وَاَهْلِهِ...»، سیّد بن طاوس، اقبال الاعمال، ص۵۰۴.

ذ
ذی طوی
از منزل های امام مهدی (علیه السلام) در عصر غیبت
طوی در لغت، به معنای پیچیدن و در نوردیدن است و برخی مشتقات آن (مانند طایه) به سرزمین هموار و صخره های بزرگ در ریگزارهای پهناور گفته می شود.(۱)
ذی طوی در یک فرسخی مکه، و داخل حرم قرار داشته و از آن جا خانه های مکه دیده می شد؛(۲) اما امروز به دلیل گسترش این شهر مقدس، به طور معمول چنین وضعیتی وجود ندارد.
در برخی روایات، آن را جایگاه حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران غیبت دانسته اند. عیاشی به سند خود از عبدالاعلی حلبی آورده است: حضرت ابوجعفر امام باقر (علیه السلام) فرمود:
به ناچار صاحب این امر را در یکی از این دره ها غیبتی خواهد بود [و] با دست خود به سوی ذی طوی اشاره فرمود.(۳)
-----------------
۱- احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۴۳۰.
۲- طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۲۷۹.
۳- نعمانی، الغیبه، ص۲۶۴، ح۳۰.

در بعضی دیگر از روایات آمده است: حضرت پیش از ظهور و در آستانه قیام در ذی طوی به سر می برد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
قائم (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آن روز [ظهور] را در ذی طوی در حال انتظار با ۳۱۳ نفر به شمار اهل بدر، به سر می برد، تا پشتش را به حجرالاسود تکیه داده، پرچم برافراشته را به اهتزاز در آورد.(۱)
و امام صادق (علیه السلام) نیز در این رابطه می فرماید:
گویی قائم (علیه السلام) را با چشم خود می بینم که با پاهای برهنه در «ذی طوی» سر پا ایستاده؛ همانند حضرت موسی (علیه السلام) نگران و منتظر است که به مقام [ابراهیم] بیاید و دعوت خود را اعلام نماید.(۲)
در فرازی از دعای ندبه می خوانیم:
ای کاش می دانستم کجا مسکن گزیده ای یا کدامین سرزمین، تو را در آغوش کشیده است؟ آیا در کوه رضوی هستی یا در ذی طوی؟
آنچه گفتنی است این که «ارتباط آن حضرت با این دو مکان، مانند ارتباط او با سایر اماکن مقدس و متبرک دیگر است که پرستش و عبادت خدا در آن اماکن فضیلت دارد؛ مثل مسجدالحرام، مسجد مدینه طیبه، مشهد حسینی، مسجد کوفه و مسجد سهله که معلوم شده است حضرت در این مکان ها رفت و آمد دارند. این دو مکان را نیز به واسطه همین دو خصوصیت در دعای ندبه نام می برند. کوه رضوی نیز یکی از مقامات آن حضرت و اماکنی است که گاهی به آنجا تشریف می بردند.(۳)
-----------------
۱- نعمانی، الغیبه، ص۴۴۸.
۲- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۸۵.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۰۳، لطف الله صافی گلپایگانی، فروغ ولایت در دعای ندبه، ص۴۰.

ر
رایات سود > پرچم های سیاه
رحلت امام مهدی (علیه السلام) > فرجام حضرت مهدی (علیه السلام)
رجعت
زنده شدن مؤمنان خالص و کافران خالص در عصر ظهور
واژه رجعت در لغت به معنای «بازگشت» است؛ یعنی برگشتن به جایی که پیش تر آن جا بوده است.(۱)
معنای اصطلاحی رجعت عبارت است از: بازگشت دو گروه از مردگان: مؤمنان محض و کافران محض - به همان صورت هایی که در گذشته بودند(۲)- به دنیا پس از ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) و پیش از قیامت،(۳) تا مؤمنان از برپایی حکومت جهانی عدل شاد گردند و کافران از ذلت و حقارت ستمگران متألم شوند.(۴)
-----------------
۱- ر.ک: العین ؛ مفردات الفاظ القرآن و...
۲- شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۷۷.
۳- شیخ حر عاملی، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، ص۲۹.
۴- سیّد مرتضی، الرسائل الشریف، ج۱، ص۱۲۵؛ محمد رضا مظفر، عقاید الامامیه، ص۲۹۴.

البته برخی رجعت را به ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) و بازگشت دولت آل محمد (علیهم السلام) تأویل کرده و بازگشت امامان (علیهم السلام) را با بدن های ظاهری خود منکر شده اند.(۱) در ردّ این قول جهاتی ذکر شده است:
یکم. روایات متواتر به بازگشت جسمانی امامان (علیهم السلام) و رجعت کنندگان تصریح کرده است و قابل تأویل نیست.
دوم. رجعت هایی که در امت های گذشته صورت گرفته و در روایات و آیات به آن ها اشاره شده و شیعه آن ها را نیز دلیل بر مدعای خود قرار داده است، به صورت بازگشت مردگان با همان جسم های گذشته ایشان بوده است.
از روایات معصومان (علیهم السلام) استفاده می شود اعتقاد به رجعت در مجموعه اعتقادات شیعه، از مرتبه والایی برخوردار است؛ تا جایی که برخی از این احادیث، منکران رجعت را از دایره تشیّع خارج می داند.
یکی از این روایات سخن امام صادق (علیه السلام) است که فرمود:
از ما نیست کسی که به بازگشت ما باور نداشته باشد....(۲)
در روایتی دیگر نیز آن حضرت اعتقاد به رجعت را یکی از شرایط ایمان دانسته، فرموده است:
هر کس به هفت چیز بارورمند باشد، از جمله مؤمنان است یکی... و ایمان به رجعت.(۳)
از این رو عده فراوانی از علمای شیعه، اعتقاد به رجعت را از ضروریات مذهب دانسته اند. عده اندکی نیز که از ضروریات ندانسته اند، انکار آن را جایز نشمرده اند.(۴) البته افراد بسیار اندکی از شیعیان نیز رجعت را انکار
-----------------
۱- ر.ک: سیّد محمد صدر، تاریخ ما بعد الظهور، ص۸۵۹.
۲- «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُؤمِنْ بِکرَتِنا...»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۴۵۸.
۳- «مَنْ اَقَرَ بِسَبْعَهِ اَشیاء فَهُوَ مُؤمِنٌ... الاَیمانُ بِالرَّجْعَهِ». شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۲۴۰.
۴- شیخ طوسی، رساله العقاید الجعفریه، ص۲۵۰؛ محمد باقر مجلسی، حق الیقین، مقصد نهم؛ شیخ حر عاملی، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، ص۶۷؛ فخر الدین طریحی، مجمع البحرین، ج۲، ص۶۷۹.

کرده اند.(۱)
البته بر خلاف عقیده شیعه، اهل سنّت عقیده به رجعت را خلاف عقاید اسلامی می دانند و آن را هیچ نمی پسندند. نویسندگان و شرح حال نویسان آنان، معتقدان به رجعت را طعن و ردّ کرده و آن را نشانه طرد روایت راوی می دانند.(۲)
در میان اهل سنّت افراد بسیار اندکی هستند که به رجعت شماری از افراد - از جمله اصحاب کهف در عصر ظهور مهدی (علیه السلام) - اشاره کرده اند.(۳)
معتقدان به رجعت برای اثبات این اعتقاد خود، از آیات و روایات فراوانی بهره برده و این آیات و روایات را به طور عمده به دو دسته تقسیم کرده اند:
دسته نخست، آیات و روایاتی است که سخن از وقوع رجعت در امت های گذشته دارد.
دسته دوم، آیات و روایاتی که به اعتقاد ایشان دلالت بر وقوع آن در آخِرالزمان و هنگام ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) دارد.
الف. آیات
از آن جایی که قرآن، اساسی ترین منبع برای اثبات حقایق دینی است، در مسأله رجعت نیز نخستین منبع و اصلی ترین آن ها است. این آیات به دو دسته تقسیم شده است:
آیات مبنی بر وقوع رجعت میان اقوام و ملل گذشته
از جمله آیه ای که بر زنده شدن هفتاد تن از یاران حضرت موسی (علیه السلام) دلالت دارد. خداوند سبحانه و تعالی در این باره فرموده است:
﴿وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَک حَتَّی نَرَی الله جَهْرَهً فَأَخَذَتْکمُ الصَّاعِقَهُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناکمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکمْ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ﴾(۴)
و چون گفتید: «ای موسی! تا خدا را آشکار نبینیم هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد. پس - در حالی که می نگریستید - صاعقه شما را فرو گرفت پس شما را پس
-----------------
۱- محمد جواد مشکور، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، ص۱۱۱.
۲- محمدرضا مظفر، عقاید الامامیه، ص۱۲۰.
۳- قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۵، ص۲۵۳؛ تیسیرالتفسیر، ج۷، ص۳۶۸.
۴- بقره (۲): ۵۵ و ۵۶.

از مرگتان برانگیختیم، باشد که شکرگزاری کنید.
این آیه به نظر عموم مفسران شیعه و اهل سنّت، در مردن و زنده شدن صراحت دارد.(۱) همچنین آیه ۷۲ و۷۳ سوره بقره و آیه ۲۴۳ این سوره بر زنده شدن عده ای دیگر از مردگان دلالت دارد.
بزرگان علمای شیعه، پس از ذکر آیات بالا، به روایات فراوانی از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) استدلال کرده اند، با این محتوا که: «هرچه در امت های گذشته رخ داده است مو به مو در امت من نیز اتفاق خواهد افتاد.»(۲) این مجموعه روایات، بیش از آن که در جوامع روایی شیعه ذکر شده باشد، در کتاب های اهل سنّت آمده است.(۳)
۲. آیات تأویل شده به رجعت در آخِرُالزّمان
از روایات معصومان (علیهم السلام) استفاده می شود برخی از آیات قرآن به رجعت در زمان ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تأویل می شود؛ از جمله این آیه:
﴿وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِمَّنْ یُکذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ﴾؛(۴)
و آن روز که از هر امتی، گروهی از کسانی را که آیات ما را تکذیب کرده اند، محشور می گردانیم. پس آنان نگه داشته می شوند تا همه به هم بپیوندند.
ذیل این آیه روایات فراوانی از امامان معصوم (علیهم السلام) وارد شده که گویای بازگشت انسان هایی در عصر ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. و این گونه استدلال شده که در آیه، به برانگیخته شدن عده ای محدود اشاره شده است؛ در حالی که در قیامت،
-----------------
۱- شیخ طبرسی، مجمع البیان، ج۱- ۲، ص۲۵۲؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۴۶؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۴۰۳؛ مدارک التنزیل، ج۱، ص۵۳.
۲- «یَکونُ فِی هَذِهِ الْأُمَّهِ کلُّ مَا کانَ فِی الْأُمَمِ السَّالِفَهِ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ الْقُذَّهِ بِالْقُذَّهِ»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۰۳، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۹.
۳- تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۵۱؛ ج۴، ص۴۹۱؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۲۱۸؛ السنه للمروزی، ج۱، ص۱۸؛...
۴- نمل (۲۷): ۸۳.

همه انسان ها محشور می شوند. به علاوه، سیاق آیات در مقام بیان رخدادهایی است که در دنیا و پیش از قیامت است و پس از چند آیه، حوادث مربوط به قیامت را بیان کرده است.(۱)
بیشتر دلیل های معتقدان به رجعت، آیات و روایات است. هر چند بیشتر روایات مورد نظر، ذیل آیات ذکر شده است، این روایات به قدری فراوان است که بزرگانی همچون: شیخ طوسی،(۲) شیخ صدوق(۳)، علامه مجلسی(۴)، مرحوم مظفر(۵) و علامه طباطبایی،(۶) آن ها را متواتر دانسته اند. برخی از این روایات از این قرار است: امام باقر (علیه السلام) فرمود:
روزهای خدای عزوجل سه تا است: روزی که قائم قیام خواهد کرد، روز رجعت و روز قیامت.(۷)
امام سجّاد (علیه السلام) ذیل آیه شریفه ﴿اِنَّ الذی فَرَضَ عَلَیْک القُرآن لَرادُّک اِلی مَعاد﴾(۸) فرمود:
پیامبرتان و امیرمؤمنان و امامان به سوی شما باز می گردند.(۹)
افزون بر آیات و روایات، ادعیه و زیارتنامه های فراوانی نیز به رجعت اشاره کرده اند؛(۱۰) از جمله: دعای مشهور عهد، دعای روز سوم شعبان،(۱۱) زیارت جامعه، زیارت اربعین،(۱۲) برخی زیارت های امام حسین (علیه السلام) ؛(۱۳) و زیارت حضرت ابوالفضل (علیه السلام).(۱۴)
افزون بر ادله نقلی (آیات و روایات)
-----------------
۱- طبرسی، مجمع البیان ؛ ج۷ - ۸، ص۳۶۶؛ محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۵۷۰.
۲- شیخ طوسی، رساله العقاید الجعفریه، ص۲۵۰.
۳- «اَیّامُ الله عَزَّوَجَلَّ ثَلاثَهٌ: یَوْمُ یَقُومُ القائِمُ وَیومُ الکرَّهِ وَیَوْمُ الْقِیامَهِ»، شیخ صدوق، الخصال، ص۱۰۸.
۴- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۱۲۲.
۵- مظفر، عقاید الامامیه، ص۲۹۷.
۶- محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۰۷.
۷- شیخ صدوق، الخصال، ص۱۰۸.
۸- قصص (۲۸): ۸۵.
۹- علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۴۷.
۱۰- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۹۵، ح۱۱۱.
۱۱- مصباح المتهجد، ص۵۴۳.
۱۲- شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۶۱۳.
۱۳- مصباح المتهجد، ص۷۳۰.
۱۴- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۳۵۹.

که برای اثبات رجعت به آن ها اشاره شد، علما یکی دیگر از راه های اثبات رجعت را اجماع دانسته اند. از کسانی که ادعای اجماع و اتفاق علما را بیان کرده اند، می توان به بزرگانی همچون سیّد مرتضی،(۱) امین الاسلام طبرسی؛(۲) شیخ مفید؛(۳) شیخ حر عاملی(۴) و علامه مجلسی(۵) اشاره کرد.
آثار اعتقاد به رجعت
همان گونه که انتظار فرج که عبادتی بس بزرگ است نقش مهمّ و بسزایی در پویایی و تحرک جامعه ایفا می کند، اعتقاد به رجعت و بازگشت به دنیا در زمان دولت کریمه حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نیز می تواند نقش مهم و سازنده ای در شادابی دینی و امید به حضور در حکومت جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) داشته باشد؛ چرا که انسان، با دیدن افرادی که تمام عمر خود را در انتظار ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) سپری کرده اند و آن گاه بدون درک ظهور از دنیا می روند، دچار سرخوردگی شده و حتی در مقام انتظار نیز دچار ناامیدی خواهد شد و اگر بداند هنگام ظهور - در صورت دارا بودن شرایط ویژه ای - امکان بازگشت او به زندگی دنیایی و حضور در محضر واپسین امام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) وجود دارد، در امیدواری او نقش بسیاری خواهد داشت.
افزون بر آن، در روایات آمده است: یک گروه از رجعت کنندگان، کسانی هستند که دارای ایمان خالص هستند؛ شخص علاقه مند به درک محضر واپسین حجت الهی، نهایت تلاش خود را به کار خواهد بست تا به درجات بالای ایمان رسیده و در شمار رجعت کنندگان باشد و همچنین در روایات فراوانی مداومت بر دعاها و انجام کارهایی برای بازگشت هنگام حکومت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) سفارش شده که خود نیز جنبه عبادی داشته و در تکامل روح انسان بسیار مؤثر است.
نیز ن.ک: ظهور، قیام، اصحاب کهف، یاران حضرت مهدی (علیه السلام)، امدادهای غیبی، دعای عهد.
* * *
-----------------
۱- سید مرتضی، رسائل الشریف، ج۱، ص۱۲۵.
۲- طبرسی، مجمع البیان، ذیل: ۸۳ سوره نمل.
۳- شیخ مفید، سلسله مؤلفات مفید، ج۴، ص۴۶.
۴- شیخ حر عاملی، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، ص۳۳.
۵- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۹۴، ح۱۰۵.

رجعت کنندگان
زنده شوندگان از مؤمنان خالص و کافران خالص در عصر ظهور
روایت های مربوط به رجعت کنندگان به دو دسته تقسیم می شود:
دسته نخست. بدون اشاره به اشخاصی خاصّ رجعت کنندگان را منحصر در مؤمان خالص و کافران خالص دانسته است. مفضل از امام صادق (علیه السلام) درباره آیه: ﴿وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِن کلِّ أُمَّهٍ فَوْجًا﴾؛ «و آن روز که از هر امتی، گروهی را محشور می کنیم» نقل کرده که فرمود:
هیچ مؤمنی کشته شده نیست مگر این که باز می گردد تا به مرگ طبیعی از دنیا برود و [البته] برنمی گردد مگر

مؤمنان محض و کافران محض.(۱)
دسته دوم. برخی روایات به رجعت افرادی به طور خاص اشاره کرده است. بکیر بن اعین می گوید: کسی که هیچ تردید در درستی سخنش ندارم؛ یعنی امام باقر (علیه السلام) به من فرمود: «پیامبر و علی رجعت می کنند».(۲)
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
همانا نخستین کسی که به دنیا برمی گردد، حسین بن علی (علیه السلام) و یاران آن حضرت هستند. نیز یزید بن معاویه و اصحاب او که حضرت، آن ها را یک به یک به هلاکت خواهد رساند....(۳)
در برخی از روایات نقل شده است که امام زمان (علیه السلام) هنگام رحلت، سر بر زانوی امام حسین (علیه السلام) نهاده و جان می دهد. پس از آن، امام حسین (علیه السلام) به کفن و دفن بدن مطهر آن حضرت می پردازد و بر ایشان نماز می خواند. طبق روایات، امام حسین (علیه السلام) سال ها پس از حضرت مهدی (علیه السلام) خلافت و حکومت خواهد کرد و آن قدر پیر و سالخورده خواهد شد که ابروان حضرت بر روی چشمان مبارک خواهد افتاد و آن گاه با مرگ طبیعی از دنیا خواهند رفت.(۴)
در شماری از روایات، به رجعت معصومان (علیهم السلام) اشاره شده است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
از [شیعیان] ما نیست کسی که به بازگشت ما ایمان نداشته باشد....(۵)
دسته ای دیگر از روایات رجعت، برخی پیامبران و یاران ایشان و پیروان آن ها را جزو رجعت کنندگان شمرده اند. در تفسیر عیاشی به نقل
-----------------
۱- «لیس احد من المؤمنین قتل الا یرجع حتی یموت و لا یرجع الّا من محض الایمان و محض الکفر محضاً»، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۳۱.
۲- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۳، ص۳۹، ح۲.
۳- «إن أول من یکر إلی الدنیا الحسین بن علی (علیه السلام) و أصحابه و یزید بن معاویه و أصحابه فیقتلهم حذو القذه بالقذه ثم قال أبو عبد الله (علیه السلام) : ﴿ثُمَّ رَدَدْنا لَکمُ الْکرَّهَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناکمْ أَکثَرَ نَفِیراً﴾»، عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۸۲.
۴- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۲۰۶.
۵- «لیس منا من لم یؤمن بکرتنا...»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۵۸.

از مفضل بن عمر از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل کرده است:
هرگاه قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) به پاخیزد، از پشت کعبه بیست و هفت مرد را بیرون می آورد، پانزده تن از قوم موسی، آنان که به حق داوری کرده و به آن باز می گردند و هفت تن از اصحاب کهف و یوشع وصی حضرت موسی و مؤمن آل فرعون و سلمان فارسی و ابودجانه انصاری و مالک اشتر.(۱)
اگر چه روایات رجعت اختصاصی به زن یا مرد ندارد و تحت عنوان مؤمن محض و کافر محض آمده است، در روایتی به رجعت بانوان نیز اشاره شده است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«همراه قائم سیزده زن خواهند بود.» راوی پرسید: «برای چه منظور؟» فرمود: «آن ها مجروحین را مداوا می کنند و به مریض ها رسیدگی می کنند؛ همان گونه که همراه پیامبر که بودند، چنین می کردند». راوی عرض کرد: «آن ها را نام ببرید.» آن حضرت فرمود: «قنوا دختر رشید و ام ایمن و حبابه والبیه و سمیه مادر عمار بن یاسر و زبیده و ام خالد احمسیه و ام سعید حنفیه و صبانه ماشطه و ام خالد جهنیه.»(۲)
نیز ن.ک: یاران حضرت مهدی (علیه السلام)، اصحاب کهف
* * *
-----------------
۱- «إِذَا قَامَ قَائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ اسْتَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ الْکعْبَهِ سَبْعَهً وَ عِشْرِینَ رَجُلًا خمسه و عشرین [خَمْسَهَ عَشَرَ] مِنْ قَوْمِ مُوسَی الَّذِینَ یَقْضُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ وَ سَبْعَهً مِنْ أَصْحَابِ الْکهْفِ وَ یُوشَعَ وَصِیَّ مُوسَی وَ مُؤْمِنَ آلِ فِرْعَوْنَ وَ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ وَ أَبَا دُجَانَهَ الْأَنْصَارِیَّ وَ مَالِک الْأَشْتَرِ»، عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۵.
۲- «یکون مع القائم ثلاث عشره امرأه. قلت: و ما یصنع بهن؟ قال: یداوین الجرحی و یقمن علی المرضی کما کان مع رسول الله. قلت: فسمهن لی. قال: القنوا بنت رشید و أم أیمن و حبابه الوالبیه و سمیه أم عمار بن یاسر و زبیده و أم خالد الأحمسیه و أم سعید الحنفیه و صبانه الماشطه و أم خالد الجهنیه.»، محمد بن جریر طبری، دلائل الامامه، ص۲۵۹.

رکن و مقام
محل بیعت مردم با امام مهدی (علیه السلام) در آغاز ظهور و کشته شدن نفس زکیه
«رکن» در لغت به معنای جانب و ناحیه قوی یک چیز است و «مقام» به جایگاهی که قدم در آن قرار می گیرد یا جایگاهی که شخص در آنجا می ایستد، گفته می شود.(۱) هر یک از چهار زاویه کعبه را یک «رکن» می نامند.(۲)
-----------------
۱- ابن منظور، لسان العرب، ج۱۳، ص۱۸۵؛ مجمع البحرین، ج۶، ص۲۵۷.
۲- خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۵، ص۲۳۲.

هرگاه واژه رکن بدون پسوند به کار رود، مقصود آن رکنی است که حجرالاسود در آن هست و مقصود از مقام نیز در این جا مقام ابراهیم (علیه السلام) است.
یکی از نقاط مقدس مسجدالحرام مقام ابراهیم (علیه السلام) است. این مقام، یکی از شعائر الهی است.(۱) و آن جا را بدین دلیل مقام ابراهیم گویند که آن حضرت، وقتی دیوارهای کعبه را بالا می برد، سنگی اختیار کرده بر روی آن می ایستاد، تا به راحتی دیوار را بالا ببرد. همچنین در روایات آمده است: حضرت ابراهیم (علیه السلام)، روی این سنگ ایستاده و مردم را به حج فرا می خواند. گفته شده است: در این هنگام، جای پای حضرت در سنگ فرو رفت که هم اکنون این اثر به چشم می خورد.
اما آنچه در بحث مهدویّت مورد نظر بوده و از آن به بزرگی یاد شده، بین رکن و مقام است. شکی نیست که این مکان، دارای ارزشی بسیار والا نزد خداوند سبحانه و تعالی است. ابوحمزه ثمالی می گوید: امام سجّاد (علیه السلام) به ما فرمود: «آیا می دانید کدامین قسمت از زمین برترین مکان است»؛ عرض کردیم: خداوند سبحانه و تعالی و پیامبر و فرزند پیامبر بهتر می داند. سپس فرمود: «بهترین مکان ها بین رکن و مقام است.»(۲)
در روایات مهدویّت، وقتی سخن از بین رکن و مقام به میان می آید، مربوط به یکی از موارد ذیل است:
۱. محل بیعت با حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
مهدی امتم میان ایشان [امامان] محمدی است که زمین را از عدل و داد آکنده سازد؛ همچنان که از ظلم و جور پر شده باشد. به خدا سوگند! من کسانی را که میان رکن و مقام با او بیعت می کنند، می شناسم و اسامی پدران و قبایلشان را نیز می دانم.»(۳)
-----------------
۱- بقره (۲): ۱۲۵.
۲- «اَمَّا اَفْضَلُ البِقاعِ مَا بَیْنَ الرُّکنِ وَالمَقامِ...»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۵، ح۲۳۱۳.
۳- «فیهِم مَهدِی اُمَّتی مُحَمَّدٌ الَّذی یَمْلَأُ الاَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلاً کما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْرَاً، وَالله اِنّی لَاَعْرِفُ مَنْ یُبایِعُهُ بَیْنَ الرُّکنِ وَالمَقامِ وَاَعْرِفُ اَسْماءَ آبائِهِمْ وَقَبائِلِهِمْ»، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، باب۲۴، ص۲۸۴، ح۳۷.

در برخی آثار اهل سنّت نیز بین رکن و مقام جایگاه بیعت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با یارانش گفته شده است.(۱)
۲. محل کشته شدن نفس زکیّه و رخداد یکی از نشانه های حتمی ظهور. امام باقر (علیه السلام) پس از بیان پاره ای از نشانه های ظهور، در ادامه فرمود:
و جوانی از آل محمد که نامش محمد بن حسن - یا نفس زکیّه - است، بین رکن و مقام کشته شود....(۲)
نیز ن.ک: بیعت با حضرت مهدی (علیه السلام)، مسجد الحرام، ظهور، خطبه قیام.
* * *
رؤیت مهدی (علیه السلام) > ملاقات مهدی (علیه السلام)
-----------------
۱- ر.ک: الصنعانی، المصنف، ج۱۱، ص۲۷۱؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج۸، ص۶۰۹؛ طبرانی، معجم الکبیر، ح۲۳، ص۲۹۶؛ کنزالعمال، ج۱۱، ص۱۲۵، ح۳۰۹۳۲، ج۱۴، ص۲۶۵، ح۳۸۶۶۸؛ سیوطی، درالمنثور، ج۵، ص۲۴۱.
۲- «... وَقُتِلَ غلامٌ مِن آل مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) بَینَ الرُّکنِ وَالمَقامِ، اِسْمُهُ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ - النَّفسُ الزَّکیَهِ -...»، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۳۰، باب۳۲، ح۱۶.

ز
زبور داود
کتاب مقدس بشارت دهنده به ظهور منجی
در قرآن کریم زبور، نام کتاب حضرت داود (علیه السلام) آمده است؛ اما در تورات با عنوان مزامیر داود یاد شده است. این کتاب، مجموعه ای از مناجات ها و نیایش ها و اندرزهای داود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که در میان این کتاب نویدهایی به ظهور منجی موعود داده شده است. این نویدها، به طور عمده به بیان پیروزی صالحان بر شریران بیان شده است.(۱)
نیز ن.ک: موعود مسیحیت، موعود یهودیت.
* * *
زمینه سازان ظهور
انقلاب بزرگ حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) همچون دیگر انقلاب ها، بدون مقدمه و زمینه سازی پدید نمی آید؛ بلکه در آستانه ظهور، حرکت هایی شکل می گیرد و زمینه را برای ظهور آن حضرت فراهم می آورد. این سلسله
-----------------
۱- ر.ک: محمد خزائلی، اعلام قرآن، ص۳۴۶.

قیام ها و انقلاب ها که از سوی حق پویان صورت می گیرد، بر اساس آنچه در بعضی از روایات آمده، زمینه را برای حرکت جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آماده می کند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
گروهی از ناحیه مشرق، قد برمی افرازند و زمینه حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را فراهم می سازند.(۱)
امام باقر (علیه السلام) می فرماید:
گویی قومی را می بینم که از شرق در طلب حق قیام کرده اند؛ ولی بدانان نمی دهند و باز مطالبه می کنند؛ اما بدان ها نمی دهند. چون چنین می بینند، شمشیرهای خود را بر دوش می گیرند. آن هنگام، آنچه می خواهند، به آنان می دهند؛ ولی نمی پذیرند، تا این که پیروز می شوند و آن را جز به صاحب الامر (علیه السلام) تسلیم نمی کنند. کشتگان آنان شهیدند. اگر من آنان را درک کنم، جانم را برای صاحب الامر می گذارم.(۲)
در این روایات، به روشنی از برپایی قیام ها و انقلاب هایی در آستانه ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) خبر داده شده است. افزون بر این ها، روایات فراوان دیگری نیز بر این نکته اتفاق دارند که پیش از ظهور حضرت مهدی (علیه السلام)، حکومتی به رهبری یکی از صالحان که گمان می رود از فرزندان پیامبر هم باشد، در ناحیه مشرق تشکیل می شود و زمینه ظهور را مهیّا می سازد. این حکومت، تا ظاهر شدن مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و تسلیم آن به حضرت ایشان، ادامه می یابد.
بر همین اساس، برخی تشکیل دولت شیعی مذهب صفویه را که پس از قرن ها استیلای حاکمان مستبد و متعصب عامی مذهب، روی کار آمد، همان دولتی دانسته اند که در روایات، از زمینه سازان حکومت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به
-----------------
۱- متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۴، ص۲۶۳؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ج۱، ص۹۴؛ ر.ک: سنن ابن ماجه، ح۴۰۸۸.
۲- «کأَنِّی بِقَوْمٍ قَدْ خَرَجُوا بِالمَشْرِقِ یَطْلُبُونَ الحَقَّ فَلا یُعْطُوْنَهُ ثُمَّ یَطْلُبُونَ فَلا یُعطَونَهُ فَاِذا رَأَوْا ذَلِک وَضَعُوا سُیُوفَهُمْ عَلی عَواتِقِهِمْ فَیُعْطَوْنَ مَا سَأَلُوهُ فَلا یَقْبَلُونَهُ حَتَّی یَقُومُوا وَلا یَدْفَعُونَها اِلاَّ اِلی صاحِبِکمْ قَتْلاهُمْ شُهَداءٌ اَما اِنِّی لَوْ اَدْرَکتُ ذَلِک لَاِسْتَبْقَیْتُ نَفْسی لِصاحِبِ هَذا الاَمْرِ»، نعمانی، الغیبه، ص۲۷۳؛ ح۵۰.

شمار آمده است.
در زمان ما نیز، برخی با استناد به ویژگی هایی که در روایات آمده، انقلاب اسلامی ایران را - که در سال ۱۳۵۷ ش به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید، همان دولتی دانسته اند که زمینه را برای ظهور و قیام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) آماده می کند و - ان شاء الله - تا ظهور آن حضرت ادامه می یابد.(۱) البته هیچ یک از آن حرکت ها به اندازه انقلاب اسلامی، زمینه ساز انقلاب مهدی (علیه السلام) نبوده اند؛ بلکه اصلاً مقایسه آن ها با انقلاب اسلامی باطل است؛ از این رو احتمال این که مراد از «دولت زمینه ساز» از جمله انقلاب اسلامی ایران باشد و تا ظهور حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تداوم یابد، بسیار است.
در هر حال، با توجه به روایات بسیاری که در این بخش رسیده است، در دوره غیبت و در آستانه ظهور مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، دولت هایی به حمایت از حق روی کار می آیند و انقلاب هایی به حمایت از آن شکل می گیرند و زمینه را برای ظهور آن حضرت فراهم می سازند و این، از نشانه های ظهور است.(۲)
پنهان نباشد آنچه درباره زمینه سازان بیان شد، توصیفی از یک مفهوم خاص بود؛ ولی از روایات استفاده می شود افزون بر موارد یاد شده، تمام منتظران به نوعی زمینه ساز ظهور به شمار می آیند.
نیز ن.ک: قیام های پیش از ظهور، ظهور، یاران حضرت مهدی (علیه السلام)،
* * *
زنان آخرالزمان > آخرالزمان
زنان و قیام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) > یاران حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
زندگی آخرالزمان > آخرالزمان
زیارت آل یس
زیارتنامه ای مرتبط با امام مهدی (علیه السلام)
زیارت آل یس، یکی از زیارت های مشهور حضرت صاحب الامر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است. راوی و ناقل این زیارت، ابوجعفر محمد بن عبد الله بن جعفر حِمْیری است که همه عالمان رجال و حدیث،
-----------------
۱- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات و گفتارها پیرامون حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۲۰۷.
۲- جمعی از نویسندگان، چشم به راه مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ص۳۰۳ - ۳۰۶، (با تصرف).

از او به بزرگی یاد کرده اند.(۱)
از آنجا که این زیارت با سلام بر آل یاسین آغاز می شود، امروزه به این نام معروف است.
این زیارت، با بیست و سه سلام آغاز شده است: سلام اوّل به آل یس (عترت پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ) و سلام های بعد، هر یک خطاب به حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با القاب و عناوین خاص آن حضرت می باشد. سپس با اظهار و اقرار به اصول اعتقادی صحیح و گواه گرفتن امام بر آن ها و تجدید عهد وفاداری برای اولیای دین، زیارت به پایان می رسد.
به تصریح برخی از عالمان، این زیارت، جامع و کامل و بهترین زیارت های آن حضرت است و در همه وقت ها می شود آن را خواند. سندهای این زیارت، صحیح و معتبر بوده و در مجامع مهم حدیثی و دعایی نقل شده است.(۲)
جمع فراوانی از شیعیان به خواندن این زیارت و دعای پس از آن مداومت دارند و برای خواندن آن به طور گروهی در شهرهای گوناگون شیعه نشین جلسات خاصی برگزار می شود.
* * *
زیارت ناحیه مقدسه
زیارت امام حسین (علیه السلام) و یاران آن حضرت منسوب به امام مهدی (علیه السلام)
ناحیه، در لغت به معنای جانب و جمع آن «نواحی» است. و در غیبت صغرا از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به آن تعبیر شده است.(۳) گاهی نیز از آن حضرت و نایب خاص او با تعبیر ناحیه یاد شده است. گویا این اصطلاح همانند برخی از القاب حضرت مهدی (علیه السلام)، برای کنایه از آن حضرت به کار رفته و بیشتر موارد به جهت تقیّه مورد استفاده قرار گرفته است. این کلمه، بیشتر در کلام کسانی که به آن حضرت توقیع نوشته و پاسخ دریافت کرده اند، ذکر شده است؛ اگر چه در برخی بیانات نورانی حضرت مهدی (علیه السلام) نیز این کلمه استعمال شده
-----------------
۱- احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۵۴ رق۹۴۹؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۴۸، رقم۶۳۷۴.
۲- ر.ک: میرزا حسین طبرسی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۳۶۴؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوا ر، ج۵۳، ص۱۷۱.
۳- ر.ک: طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۱۰.

است.(۱)
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۰، ح۴۹.

ابوالحسن اربلی، آن را رمزی بین شیعیان و آن حضرت و اطرافیان نزدیک او یاد کرده، می نویسد:
... و آن حضرت، ملقب است به حجّت و قائم و مهدی و خلف صالح و صاحب الزّمان و صاحب، و شیعه از آن حضرت در دوران غیبت صغرا به ناحیه مقدسه تعبیر می کرده و این رمزی بود که شیعیان، آن حضرت را با آن می شناختند.(۱)
اما زیارت ناحیه مقدسه زیارتنامه ای است که به امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) نسبت داده شده است. مضامین بلند و نیز تأیید برخی از علمای شیعه، این نسبت را تقویت می کند.(۲) اگر چه برخی نیز به انتساب آن به حضرت ولی عصر (علیه السلام) تردید کرده، آن را از نگارش های سیّد مرتضی دانسته اند.(۳) ممکن است گفته شود اصل زیارت از حضرت مهدی (علیه السلام) نقل شده است؛ اما سیّد مرتضی بخش هایی را به تناسب به آن افزوده است.(۴)
متن زیارت، خطاب به سیّدالشهدا (علیه السلام) و شهدای کربلا است و نام یکایک آنان، بیشتر با ذکر اوصاف و خصوصیاتشان و نیز اسامی قاتلان آن شهدا در آن آمده است. آغاز زیارت، این گونه است: السَّلامُ عَلَیک یا اَوَّلَ قَتیلٍ مِن نَسْلِ خَیْرِ سَلیلٍ....
زیارت ناحیه، عملکرد ستمگرانه بنی امیّه را به گونه ای بازگو کرده که تمام مردم دنیا متوجه می شوند که در کربلا چه جرم و جنایت بزرگی، به فرزندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) واقع شده است. هیچ زیارتی، عمق فاجعه کربلا را همانند زیارت ناحیه بیان نکرده است.
یکی از مواردی که این حادثه وحشتناک را تبیین می کنند، این جملات تأثرانگیز است:
«اگر روزگار، [تولّد] مرا به تأخیر انداخت و مرا از یاری تو محروم گرداند و با محاربان تو به محاربه نپرداختم و با دشمنان تو به ستیز نایستادم، اکنون صبح و شام برای تو شیون می کنم و به جای اشک، خون می گریم.»
زیارت ناحیه مقدسه، همانند زیارت عاشورا برای روز عاشورا وارد شده است و در غیر عاشورا نیز خوانده
-----------------
۱- اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۵۱۹.
۲- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۳۲۸.
۳- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۲۳۱، ح۳۸: «والظّاهِرُ اَنَّهُ مِنْ تألیف السَّیِدِ المُرتَضی...».
۴- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸

می شود. در این باره، شیخ مفید - نخستین ناقل زیارت ناحیه - و شیخ محمد بن مشهدی گفته اند:
زیارت ناحیه مقدسه، مخصوص روز عاشورا است»؛ ولی بزرگان دیگر نظیر سیّد مرتضی، سیّد بن طاووس و علامه مجلسی، این زیارت را مطلقه دانسته اند؛(۱) یعنی، هر زمان دیگر نیز می توان آن را قرائت کرد.
نیز ن.ک: ناحیه مقدسه.
* * *
زیارت رجبیه
زیارت منسوب به ناحیه مقدسه
این زیارت، توسط ابوالقاسم حسین بن روح از آن حضرت نقل شده است.(۲) البته زیارتنامه های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است که علاقه مندان می توانند به کتاب های مفصل مراجعه کنند.
* * *
زیدیه
گروهی منحرف از مهدویت
زیدیه، از فرقه های معروف شیعه و پیرو زید بن علی بن حسین بن علی (علیهما السلام) هستند. این گروه، به روایتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تمسّک کرده اند که فرمود:
مهدی از فرزندان حسین (علیه السلام) است. او با شمشیر به پا می خیزد و مادرش بهترین کنیزان خواهد بود.
پس زمانی که زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب قیام خود را بر ضد امویان آغاز کرد، گفتند: چون او از نسل حسین (علیه السلام) است و بر ضد ظالمان با شمشیر قیام کرده و از سویی فرزند کنیز است، مهدی موعود است.(۳)
زید بن علی خود از بزرگان بود و خلفای اموی را بر حق نمی دانست. او بر ضد آنان قیام کرد و به طرف کوفه رفت و همراه چهار هزار نفر، با حاکم عراق (یوسف بن عمر) به جنگ برخاست. کار زید در کوفه ده ماه طول کشید، تا این که در سال ۱۲۲ ق به دستور هشام بن عبدالملک اموی،
-----------------
۱- ر.ک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۳۲۸، ح۹.
۲- شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۸۲۱.
۳- ر.ک: سیدحسین محمد جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص۲۹۰-۲۹۳؛ سید محمّد کاظم قزوینی، امام مهدی (علیه السلام) از ولادت تا ظهور، ص۵۶۸.

به دار آویخته شد. سرش را به دمشق نزد هشام و از آن جا به مدینه بردند. امام باقر (علیه السلام) درباره زید می فرمود: «خدایا! پشت مرا به زید محکم فرما.» آن حضرت با مشاهده زید، آیه ﴿یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط شهداء لله...﴾؛(۱) را تلاوت می کرد و می فرمود: «ای زید! تو نمونه عمل به این آیه هستی».(۲)
پیروان زید اطراف یحیی و فرزندش را گرفتند. یحیی در خراسان قیام کرد (۱۲۵ق) و در جوزجان کشته شد. پیروان او به فِرقه های مختلف (رافضیه، جارودیه، عِجلیه، بتریه، صالحیه و زیدیه) تقسیم و قائل به مهدویّت زید و منتظر ظهور او شدند.(۳) زید از حیث علم، زهد، ورع، شجاعت و دیانت، از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) به شمار می رود. این که خود زید ادعای امامت یا مهدویت داشته باشد، در منابع یافت نشده است؛ بلکه روایتی از خود او، مؤ ید عقیده صحیحش در امر مهدویّت است. او می فرماید: پدرم، علی بن حسین (علیهما السلام) از پدرش حسین بن علی (علیهما السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است:
ای حسین! تو امامی و نُه تن از فرزندان تو امینان و امامان معصومند و نهمین آنان، مهدی ایشان است.(۴)
-----------------
۱- نساء(۴): ۱۳۵.
۲- علامه امینی، الغدیر، ج۳، ص ۱۷۰.
۳- شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۵۴.
۴- علی بن محمّد خزاز رازی قمی، کفایه الاثر، ص۳۲۷.

س
سازمان وکالت
تشکیلاتی برای آسان سازی ارتباط مردم با حضرت مهدی (علیه السلام) در غیبت صغرا
یکی از تشکل های مهمی که در دوران امامان پیش از حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) شکل گرفت، تشکیلات وکالت بود.» امامان بزرگوار، این سازمان را برای آماده کردن هرچه بیشتر مردم، برای تحمل دوران غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به وجود آوردند؛ از این رو هر چه بیشتر می کوشیدند تا از مواجهه مستقیم، کم کرده، امور را به عهده افراد شایسته بگذارند. این تشکیلات، به طور رسمی در زمان امام کاظم (علیه السلام) پدید آمد؛ امّا در زمان حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به اوج خود رسید.
بنابراین، سیاست تعیین وکیل برای اداره امور نواحی گوناگون و برقراری ارتباط میان شیعیان و امامان، از دوران های امامان پیشین وجود داشت. در عصر غیبت، این تماس با امام زمان، قطع شد و محور ارتباط وکیلان با امام، نایبی بود که امام زمان تعیین می کرد. مناطق شیعه نشین تقریباً مشخص بود و بنا به ضرورت در هر منطقه، وکیلی

تعیین می شد. گاهی چند وکیل در مناطق کوچک تر، تحت سرپرستی وکیلی بودند که امام یا نایب خاص برای آن ها تعیین می کرد. این وکلا، اموالی را که بابت وجوهات می گرفتند، به شیوه های گوناگونی به بغداد، نزد نوّاب می فرستادند و آنان نیز طبق دستور امام، در موارد بایسته به کار می گرفتند.
در مواردی ممکن بود برخی از وکیلان برای یک بار امام زمان (علیه السلام) را ملاقات کنند؛ چنان که «محمد بن احمد قطّان» (از وکیلان ابوجعفر، نایب دوم) به ملاقات امام نایل شد؛(۱) اما به طور معمول، آنان تحت نظر نایب خاص امام، انجام وظیفه می کردند. بنا بر نقل احمد بن متیل قمی، ابوجعفر، ده وکیل در بغداد داشت که نزدیک ترین آنان به وی، حسین بن روح بود(۲) که پس از او نایب سوم شد؛ از دیگر نزدیکان وی، جعفر بن احمد بن متیل بود که از دید بسیاری، وی جانشین ابوجعفر خواهد بود. از روایتی دیگر، دانسته می شود در قبال اموال داده شده به وکیلان، قبض هایی از آنان دریافت می شد؛ امّا از نایب خاص، چنین قبض هایی دریافت نمی کردند. زمانی که ابوالقاسم، حسین بن روح را به جانشینی برگزید، دستور داد از وی قبض هایی نخواهند.(۳)
نیز ن.ک: وکلای حضرت مهدی (علیه السلام)، نیابت خاص، نواب خاص، غیبت صغرا.
* * *
سامرّ
زادگاه حضرت مهدی (علیه السلام) و مدفن امام هادی و عسکری (علیهما السلام)
«سامرّا» دومین شهری است که عباسیان در ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد، بر کنار شرقی دجله ساختند. این شهر از زیارتگاه های عمده شیعیان و مدفن امام علی النقی (علیه السلام) و امام حسن عسکری (علیه السلام) است. سردابی که محل عبادت و استراحت امامان (علیهم السلام) و زادگاه حضرت قائم (علیه السلام) و محل تشرّف صالحان و دیدار ایشان بوده است، آن جا قراردارد.
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۴۴۲.
۲- نعمانی، الغیبه، ص۲۲۵.
۳- علی غفارزاده، پژوهشی پیرامون زندگانی نواب خاص امام زمان (علیه السلام)، ص۸۵.

نام این شهر به زبان آرامی «سامرا» دانسته شده و معتصم خلیفه عباسی که آن را پایتخت خود قرار داد، آن را «سُرَّ مَن رای» (به معنای این کس هر که آن را ببیند، مسرور می شود) نام گذاشت. روی سکه هایی که زمان عباسیان در آن شهر ضرب شده و اکنون در دست است، همین نام عربی وجود دارد.
سامرّا به سبب مدفون بودن دو تن از امامان بزرگوار (علیهما السلام)، از زیارتگاه های عمده شیعیان و از اماکن مقدس ایشان است. مشهد این دو امام در قسمتی از سامرّا واقع است که ارتش (عسکر) معتصم و اردوگاه وی آن جا بود؛ از این رو ایشان را عسکری گویند. علاوه بر دو امام دهم و یازدهم، نرجس خاتون و حکیمه خاتون آن جا دفن شده همچنین جده، مادر امام حسن عسکری و حسین بن علی الهادی در این محل به خاک سپرده شدند.
شکی نیست که امام زمان (علیه السلام)، در شهر سامرا و در خانه پدر ارجمند خود، امام حسن عسکری (علیه السلام) دیده به جهان گشود و تا پایان عمر شریف پدر خود، کنار آن حضرت می زیست. این دوره - بنابر دیدگاه مشهور- از هنگام ولادت حضرت (نیمه شعبان سال ۲۵۵ق) آغاز و تا رحلت امام عسکری (علیه السلام) (هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ق) پایان یافت.
از سوی دیگر، روایاتی نیز حکایت از آن دارد که در این دوره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با صلاحدید امام عسکری (علیه السلام) برای افرادی ویژه نمایان می شد و این اتفاق، در سامرا و در جوار پدر بزرگوارش صورت می گرفت.(۱)
نه فقط بستگان نزدیک و خدمتگزاران بیت امامت، آن حضرت را در سامرا و در خانه امام عسکری (علیه السلام) دیده اند که بسیاری از یاران و برگزیدگان اصحاب امام، به شرف دیدار آن جمال چون آفتاب نایل شده اند که همگی از زندگی امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در کنار پدر در سامرا حکایت دارد. «یعقوب بن منقوش» گوید:
بر امام عسکری (علیه السلام) وارد شدم و او بر سکویی در سرا نشسته بود و سمت راست او اتاقی بود که پرده های آن آویخته بود. گفتم: «ای آقای من!
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ترجمه سیّد جواد مصطفوی، ج۲، ص۱۱۹.

صاحب الامر کیست؟» فرمود: «پرده را بردار.» پرده را بالا زدم؛ پسر بچه ای به قامت پنج وجب بیرون آمد، با پیشانی درخشان و رویی سپید و چشمانی درافشان و دو کتف ستبر و دو زانوی برگشته. خالی بر گونه راستش و گیسوانی بر سرش بود. آمد و بر زانوی پدرش، ابو محمد نشست. آن گاه به من فرمود: «این، صاحب شما است.» سپس امام بدو فرمود: «پسرم! تا هنگام معلوم داخل شو.» داخل اتاق شد و من بدو می نگریستم. به من فرمود: «یعقوب! به داخل اتاق برو و ببین آن جا کیست.» من داخل شدم؛ اما کسی را ندیدم.(۱)
همچنین احمد بن اسحاق نقل کرده، حضرت را در در زمان امام عسکری (علیه السلام) در سامرا دیده است.(۲)
بنابراین روایات و روایت های دیگر، تردیدی نخواهد ماند که حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در طول زندگی امام عسکری (علیه السلام) همراه آن حضرت و در شهر سامرا مسکن و مأوا داشته است. اگرچه در این دوران نیز پنهانی زندگی می کرده است، عده فراوانی از نزدیکان و شیعیان آن حضرت را دیده اند.
نیز ن.ک: آستانه عسکریین.
* * *
سرداب سامر
محل آغاز غیبت حضرت مهدی (علیه السلام)
در گذشته، بیشتر خانه ها در مناطق گرمسیر عراق، سرداب (زیرزمین) داشته است، تا ساکنان خانه، از شدت گرمای تابستان در امان باشند(۳). خانه حضرت عسکری (علیه السلام) در سامرا نیز دارای سرداب بود. این سرداب، محل زندگی و عبادت امام هادی، امام حسن عسکری و حضرت مهدی (علیهم السلام) بود و بیشتر دیدارها با حضرت ولی عصر (علیه السلام) در عهد پدر، در همین منزل و در همین سرداب انجام می گرفت؛ به همین سبب شیعیانی که پس از رحلت امام حسن عسکری (علیه السلام)، برای زیارت قبر آن امام و پدر بزرگوارش وارد سامرا می شدند، پس از زیارت قبر آن بزرگوار، در محل عبادت سه امام بزرگوار نماز می خواندند و آن جا را زیارت می کردند.
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۱۶۴.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۸۰.
۳- فخر الدین طریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۶۷.

بدون تردید زائران، فقط از آن جهت به این مکان مقدس احترام می گذارند که محل سکونت، زندگی، عبادت، نیایش و تلاوت قرآن انسان های کامل بوده است. با این بیان، آن جا مکان مقدس و خانه پر برکتی است که خداوند سبحانه و تعالی اجازه داده است چنین مکانی، جایگاه بلندی یابد و در آن جا نام خدا به بزرگی برده شود؛ به همین سبب مسلمانان پیرو مذهب خاندان وحی و رسالت، آن جا نماز می خوانند و بر پیامبر و خاندانش (علیهم السلام) درود می فرستند؛ آن جا را زیارت می کنند و کسی بر این عقیده نیست که امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آن سرداب سکونت دارد یا از آن جا ظهور خواهد کرد.
* * *
سلاح امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
ابزار جنگی مهدی (علیه السلام) هنگام قیام و مقابله با دشمنان
هنگام ظهور و قیام جهانی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، تمام قدرت های باطل و ستمگر، مقهور و مغلوب قدرت بی پایان حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) شده، مانند علف های هرز از روی زمین برداشته می شوند، تا زمینه رشد و کمال انسان ها، به صورت کامل فراهم آید و زمین پر از عدل و داد شود.
اما پرسش این است که این پیروزی به چه صورت است و به طور اساسی، حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با چه ابزاری در این قیام بر آن قدرت ها پیروز خواهد شد؟
در روایات، کمتر سخن روشنی در این باره به چشم می خورد و یگانه ابزار و سلاح آن حضرت هنگام قیام، سیف (شمشیر) ذکر شده است.(۱) در این باره که آیا این شمشیر بر معنای حقیقی حمل می شود یا معنای کنایی، دو دیدگاه وجود دارد:
۱. معنای حقیقی؛
عده ای بر این باورند که کاربرد کلمه شمشیر در معنای حقیقی است
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۰۷، ح۱؛ ج۸، ص۵۰، ح۱۳؛ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج۱، ص۵۹، ح۲۹؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۲۴۵، ح۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۳۲۱، ح۳؛ الاستبصار، ج۳، ص۱۰۸، ح۵۳۸۳؛ التهذیب، ج۶، ص۱۵۴، ح۲؛ نعمانی، الغیبه، ص۱۶۴، ح۵. و ده ها کتاب دیگر.

و مصداق آن، همان ابزار جنگی خاص است. البته این گروه درباره پیروز شدن حضرت با این سلاح بر دشمنان، توجیهات متفاوتی دارند:
۱-۱. برخی می گویند: اگرچه حضرت با شمشیر قیام می کند، خداوند سبحانه و تعالی در آن شمشیر قدرت و اعجازی نهفته است که تمام سلاح های موجود را مقهور نیروی خود می سازد.(۱)
۱-۲. دسته دیگر می گویند: خداوند در عصر ظهور، تمام تسلیحات پیشرفته را از کار انداخته، مردم به ناگزیر در جنگ، از همان سلاح های ابتدایی (یعنی شمشیر و مانند آن) استفاده می کنند؛ بنابراین حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با همان شمشیر می جنگد.
۱-۳. همه اسلحه ها در اختیار حضرت قرار می گیرد؛ ولی از آن جا که استفاده از آن ها به ناگزیر ستمگرانه نیز خواهد بود، حضرت فقط از سلاح شمشیر بهره خواهد برد.
۱-۴. برخی دیگر گفته اند: به سبب جنگ های خونین فراوانی که در آستانه ظهور به وقوع می پیوندد، تمام سلاح های پیشرفته از بین خواهد رفت و از آن پس در جنگ فقط از ابزارهای ساده استفاده می شود.
دلیل های این دیدگاه
یک. روایاتی که درباره سلاح حضرت مهدی (علیه السلام) وجود دارد به صراحت از شمشیر سخن می گوید؛ از جمله روایاتی می گوید: «شمشیری که نزد حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است، نزدیکی زمان قیام، با قدرت الهی به سخن در آمده، حضرت را از وقت ظهور آگاه می سازد».(۲)
روایات دیگری حکایت می کند: «حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برای گسترش عدل و قسط، مدت هشت ماه شمشیر بر شانه خود دارد.»(۳) (که
-----------------
۱- ر.ک: شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۶۴۹، ح۴۳.
۲- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «وَ لَهُ سَیْفٌ مُغْمَدٌ فَإِذَا حَانَ وَقْتُ خُرُوجِهِ اقْتَلَعَ ذَلِک السَّیْفُ مِنْ غِمْدِهِ وَ أَنْطَقَهُ الله عَزَّ وَ جَلَّ فَنَادَاهُ السَّیْفُ اخْرُجْ یَا وَلِیَّ الله فَلَا یَحِلُّ لَک أَنْ تَقْعُدَ عَنْ أَعْدَاءِ الله فَیَخْرُج...»، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، ص۱۵۵؛ ر.ک: شیخ صدوق، خصال، ج۲، ص۴۹؛ همو، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ص۵۹.
۳- «... و یضع السیف علی عاتقه ثمانیه أشهر هرجا هرجا حتی رضی الله...»، نعمانی، الغیبه، ص۱۶۴، ح۵.

اگر مقصود نماد قدرت بود، تمام دوران قیام و حکومت ذکر می شد).
دو. معصومین (علیهم السلام) می توانستند از مدلول سلاح - که قدرت و قوّت است - یاد کنند.
سه. استفاده از سلاح های ساده همچون شمشیر - بر خلاف بهره گیری از سلاح های پیشرفته - عادلانه بودن مبارزه با آن است. استفاده از سلاح های کشتار گروهی، شایسته رهبر آسمانی عدالت گستر نیست؛ چه این که سلاح های کشتار جمعی، علاوه بر انسان های بی گناه، جانوران و طبیعت را نیز از بین خواهد برد.
۲. معنای مجازی و کنایی.
دسته ای دیگر بر این اعتقادند که شمشیر در این روایات، کنایه از قدرت و نیروی نظامی است. این گروه، شواهد متعددی بر این ادعا از ادبیات محاوره ای ذکر می کنند؛ ولی آنچه ایشان را به این قول وادار کرده، پیشرفت روزافزون جنگ افزارها و فناوری دفاعی است. از آن جا که صاحبان این نگرگاه نتوانسته اند بین شمشیر و سلاح های فوق پیشرفته، نسبتی بر قرار کنند، به چنین توجیهی دست زده اند.
آنان شمشیر را نماد قدرت دانسته، می گویند: هر ابزاری که قدرت حضرت را به نمایش بگذارد، می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
افزون بر آنچه یاد شد، ممکن است گفته شود: با تکامل خارق العاده علم در آن زمان، ممکن است سلاح هایی فراهم آید که هرگز در تصور انسان های امروز قابل درک نباشد. بنابراین علم آن به اهلش واگذاشته شده است.
نیز ن.ک: قیام، ظهور.
* * *
سفیانی > خروج سفیانی
سید حسنی > خروج سید حسنی
سیره حکومتی امام مهدی (علیه السلام)
روش حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در امر حکومت در عصر ظهور
بی گمان سیره حکومتی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به طور دقیق همان سیره حکومتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، امام علی (علیه السلام) و دیگر امامان (علیهم السلام) است. البته نباید از نگاه دور داشت که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) به دلیل محدودیت ها و موانع تحمیل شده فراوانی، نتوانستند آنچه را در نظر داشتند، پیاده کنند.

از سخنان نورانی معصومان (علیهم السلام) استفاده می شود تمام محدودیت ها و موانع، از سر راه امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) برداشته می شود و آن حضرت، سیره معصومان (علیهم السلام) را تحقق خواهد بخشید. در این باره دو دسته روایت وجود دارد:
دسته ای که می فرماید سیره آن حضرت، همان سیره و روش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) است. این روایات، ناظر بر روش ایشان در امور اجرایی است. امام باقر (علیه السلام) فرمود:
... آنچه [از بدعت و پیرایه] پیش از او بوده است، از اساس ویران خواهد کرد؛ چنان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل کرد، و او اسلام را از نو آغاز خواهد فرمود.(۱)
امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود:
همانا قائم ما اهل بیت، آن گاه که قیام فرماید لباس علی را بر تن خواهد کرد و بر سیره او عمل خواهد نمود.(۲)
دسته دوم، روایات فراوانی است که حاکی از تفاوت سیره حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) با سیره پیامبر اکرم و امامان (علیهم السلام) است. زراره از امام باقر (علیه السلام) پرسید: «آیا او همچون محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رفتار می کند؟» حضرت فرمود: هرگز! هرگز!ای زراره! رفتار او را پیش نمی گیرد» عرض کردم: «فدایت شوم! برای چه؟» فرمود:
همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در امت خود، چنان رفتار می کرد که توأم با بخشش بود و دل های مردم را به خود جذب می کرد؛ ولی رفتار قائم [به سبب ستم فراوانی که جهان را فرا گرفته] با خشونت و کشتار است؛ زیرا در کتابی که همراه دارد، مأمور شده است که با کشتار رفتار کند و از کسی توبه نپذیرد. وای بر کسی که با او دشمنی کند و به ستیز برخیزد!(۳)
از امام صادق (علیه السلام) پرسیدند: «آیا سیره قائم، بر خلاف سیره و روش امام علی است؟» حضرت فرمود: «بلی؛ به سبب آن که حضرت علی سیره اش از روی منّت و گذشت بود؛ چون می دانست شیعیانش زود مغلوب
-----------------
۱- «یَهْدِمُ ما قَبلَهُ کما صَنَعَ رَسُولُ الله وَیَستَأنِفُ الاِسْلامَ جَدیداً»، نعمانی، الغیبه، ص۳۳۵، ح۱۷؛ ر.ک: شیخ طوسی، تهذیب، ج۶، ص۱۵۴؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص۲۶۵.
۲- «... اِنَّ قائِمَنا اَهلَ البَیْتِ اِذا قامَ لَبِسَ ثِیابَ عَلی وَسارَ بِسیرَهِ عَلی»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱۱، ح۴؛ ج۶، ص۴۴۴، ح۱۵.
۳- نعمانی، الغیبه، ص۳۳۴، ح۱۴.

خواهند شد؛ اما قائم چون قیام کند، با شمشیر و اسیر گرفتن است؛ چون می داند شیعیانش هرگز مغلوب نخواهند شد.»(۱)
-----------------
۱- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۳۳، ح۴؛ شیخ طوسی، تهذیب، ج۶، ص۱۵۴؛ شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۴۹؛ برقی، المحاسن، ج۲، ص۳۹، ح۱۱۲۶.

اگرچه برخی در سند و یا دلالت روایات از این دست خدشه هایی وارد کرده اند، اما آنچه مسلم است این است که آن حضرت، هرگز با دشمنان خداوند سر سازش نخواهد داشت و با آنان به شدت برخورد خواهد کرد.
با توجه به این که تا زمان ظهور، بسیاری از حقایق تابناک اسلام دچار پیرایه و خرافات شده است، وقتی آن حضرت حقیقت اسلام را اظهار می کند، عده فراوانی گمان می کنند آن حضرت دین جدیدی آورده است. این در حالی است که آن حضرت، فقط دین راستین را اقامه می کند.(۱) بنابر این اگر روش آن حضرت با امیر مؤمنان (علیه السلام) تفاوت کند، تنها به سبب شرایطی است که در آن حکومت جهانی فراهم می آید و این شرائط، به دلایلی برای دیگران فراهم نشده بود.
نیز ن.ک: دین در عصر ظهور.
* * *
سیصد و سیزده
شمار یاران مهدی (علیه السلام) هنگام ظهور و قیام جهانی
در روایات فراوانی گفته شده است: «شمار یاران خاص حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) ۳۱۳ تن است.»(۲) این عدد نیز مانند بسیاری از اعداد دیگر، دارای رمز و رازهایی است که بر ما پنهان و پوشیده است. با توجه به روایاتی که این عدد در آن ها به کار رفته است، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱. یاران حضرت طالوت؛ امام باقر (علیه السلام) ذیل آیه شریفه ﴿إِنَّ الله مُبْتَلیکمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنّی﴾؛(۳) فرمود:
همه کسانی که آزمایش شدند تخلف کردند و تنها موفقین از این آزمایش ۳۱۳ تن بودند.(۴)
۲. پیامبران مرسل؛ امام جواد (علیه السلام) در
-----------------
۱- ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۳۶، ح۲.
۲- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۵۵۴؛ سیوطی، عقد الدرر، ص۵۹.
۳- بقره (۲): ۲۴۹.
۴- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۱۶، ح۴۹۸.

نوشته ای به عبدالعظیم حسنی مرقوم فرمود:
خداوند سبحانه و تعالی ؛ ۱۲۴ هزار پیامبر فرستاد که پیامبران مرسل از ایشان، ۳۱۳ تن بودند....(۱)
۳. یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ بدر؛ نظر مشهور آن است که یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ بدر، ۳۱۳ تن بوده اند.(۲)
۴. یاران خاصّ مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) هنگام ظهور.
در این باره روایات فراوانی وجود دارد که برخی از این قرار است:
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
یاران قائم۳۱۳ تن هستند، که برخی از فرزندان عجم (غیر عرب) هستند. روز روشن سوار بر ابر آورده می شوند و برخی از آن ها در حالی که در بستر خود خوابیده اند، از آن جا برده می شوند و در مکه بدون وعده قبلی به محضر آن حضرت می رسند.(۳)
امام صادق (علیه السلام) در توصیف این افراد فرموده است:
گویا به قائم می نگرم که بر منبر کوفه است و اصحابش - که۳۱۳ تن و به شمار اصحاب جنگ بدر هستند، اطراف او می باشند. آنان، پرچمداران و حاکمان خداوند بر خلقش در زمین هستند....(۴)
نیز ن.ک: یاران حضرت مهدی (علیه السلام)
* * *
-----------------
۱- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۳، ص۴۰۵.
۲- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۰۳، ۳۰۶، ۳۰۷، ۳۰۹، ۳۲۳ و ۳۳۴.
۳- نعمانی، الغیبه، ص۳۱۵.
۴- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب ۵۸، ح۱۶.

ش
شاهدان ولادت امام مهدی (علیه السلام)
شیعه، برای اثبات ولادت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)، ادله فراوانی اقامه کرده است؛ از جمله آن ها گواهی افرادی است که در سخنان خود به حضور هنگام ولادت آن حضرت اشاره کرده اند: امام حسن عسکری (علیه السلام) در روایات فراوانی، به ولادت فرزند خود اشاره فرموده است.(۱)
نیز حکیمه دختر امام جواد و عمه امام حسن عسکری (علیه السلام)، - از زنان والا مقام نزد امامان (علیهم السلام) و کسی که به دستور امام عسکری (علیه السلام)، در شب ولادت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) حضور داشت - روایات ولادت حضرت مهدی (علیه السلام) را نقل کرده است.(۲)
همچنین نسیم و ماریه دو تن از خدمتگزاران خانه امام عسکری (علیه السلام) از
-----------------
۱- ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۳۲، ح۱۲؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۳۴، ح۲۰۳؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۵۲۴، ح۴، ص۴۳۱، ح۸.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین وتمام النعمه، ج۲، باب۴۲، ح۱؛ همچنین ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۳۸؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۴۴۹.

کسانی هستند که در شب ولادت، حضور داشته اند. ایشان گویند: چون صاحب الزّمان به دنیا آمد، دو زانو بر زمین نهاد و دو انگشت اشاره را به طرف آسمان بلند کرد. آن گاه عطسه کرد و فرمود:
اَلْحَمْدُللهِ رَبِّ العالَمینَ وَ صَلَی الله عَلی مُحَمِّدٍ وَ آلِهِ.(۱) ستمکاران پنداشته اند که حجّت خدا از میان رفته است. اگر برای ما اذن در کلام بود، شک زایل می شد.
نیز ن.ک: ولادت مهدی (علیه السلام)، حکیمه خاتون.
* * *
شرایط ظهور
پدیده های تحقق بخش ظهور امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
شرایط ظهور، یعنی زمینه هایی که امکان تحقق ظهور امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) را فراهم می آورد و آن را امری منطقی و لازم می نمایاند. شرایط ظهور، با نشانه های ظهور تفاوت دارد؛ برای مثال وجود شمار کافی از پاکدلان برای آغاز انقلاب جهانی در شمار شرایط ظهور می گنجد؛ ولی ندای آسمانی و خروج سفیانی، از نشانه های آن شمرده می شود. البته هر دو باید پیش از ظهور تحقق یابند؛(۲) زیرا ظهور، پس از آشکار شدن همه شرایط و نشانه های حتمی آن رخ می دهد؛ وگرنه به تحقّق مشروط پیش از وجود شرط و نیز دروغ بودن روایات نشانه های ظهور - که درستی آن ها به طور متواتر و قطعی احراز شده است - می انجامد.(۳)
شرایط ظهور امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به طور کامل برای ما روشن نیست؛ اما با بهره گیری از سخنان معصومان (علیهم السلام) استفاده می شود که بخشی از
-----------------
۱- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۲۴۴، ح۲۱۱؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، باب۴۲، ح۵؛ همچنین ر.ک: راوندی، الخرائج والجرایح، ج۱۰، ص۴۵۷، ح۲.
۲- البته در نشانه های ظهور، لازم نیست که تمام نشانه ها پیش از ظهور باشد؛ بلکه از روایات استفاده می شود بیشتر نشانه ها هم زمان و برخی پس از ظهور رخ خواهد داد؛ از این رو نگارنده به جای نشانه های ظهور، نشانه های قیام را پیشنهاد می کند.
۳- سیّد محمد صدر، تاریخ الغیبه الکبری، ص۳۹۵.

بنیادی ترین آن ها عبارت است از:
۱. وجود برنامه و طرحی متعالی که بتواند با ساختار درست، عدل واقعی را در جهان بر پا سازد و سعادت و کمال آدمیان را به ارمغان آورد.
۲. وجود رهبر و هدایتگری بزرگ، شایسته و معصوم که از سوی خداوند سبحانه و تعالی منصوب شده است.
۳. وجود گروهی از انسان های پاکدل و فداکار که در اوج تقوا به سر می برند و برای دفاع همه جانبه از برنامه امام معصوم (علیه السلام) آمادگی دارند.
بی تردید، برای پدید آمدن ظهور، باید این شرایط محقق شود. وحی و روایات متواتر و قطعی بر تحقق یافتن شرط های اوّل و دوم گواهی می دهد. شرط نخست با بعثت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) محقق شد. شرط دوم نیز با تولد فرزند امام عسکری (علیه السلام) در سال ۲۵۵ ق تحقق یافت. آنچه تا کنون به وقوع نپیوسته، شرط سوم است. برای تحقق این شرط باید تلاش کرد و در جهت تربیت نفوس خویش و دیگران کوشید.
البته افزون بر شرط های یاد شده، احتمال وجود پاره ای شرایط دیگر نیز قوی می نماید. بی تردید باید همه آن شرایط واقع شود تا زمینه ظهور به طور کامل فراهم آید. برای تسریع در تحقق این شرایط و رخ نمودن روزگار آرمانی ظهور، دعا و تضرّع در درگاه احدیّت بسیار سودمند است. معصومان (علیهم السلام) مؤمنان را به دعا در این باره فرمان داده اند.
ناگفته نماند، گاهی اموری چون وضعیت اسفبار و آکنده از ستم جهان نیز از شرایط ظهور شمرده می شود. ممکن است گروهی چنان پندارند که باید در جهت تحقّق این شرط کوشید و به ترویج فساد دست یازید تا پرده های غیبت سریع تر کنار رود و ظهور امام عصر (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) واقع شود. در نادرستی این پندار تردید نیست؛ زیرا:
۱. بسیاری از این پدیده ها که ممکن است از شرایط تلقی شوند، در شمار نشانه های ظهور جای دارند و ظهور، بر آن ها متوقف نیست.
۲. شرط ظهور بودن ستم فراگیر، قابل تأمل می نماید و می توان این پدیده را از نشانه های ظهور به شمار آورد حتی اگر آن از شرایط ظهور باشد، در شمار شرایط به معنای مصطلح نمی گنجد؛ زیرا ارتباط آن با ظهور، از نوع ارتباط سبب و مسبب نیست. افزون بر این، حتی اگر ستم فراگیر «شرط اصطلاحی

ظهور» به شمار آید؛ در همگونی آن با دیگر شرط ها و لزوم تلاش برای تحقق آن تردید وجود دارد؛ زیرا شرط قهری و تکوینی است؛ یعنی، جهان به رغم تلاش مؤمنان دلسوز، به سمت ستم فراگیر پیش می رود.
مؤمنان باید وظیفه خویش را انجام دهند و تکلیف الهی اهل ایمان را - بی آن که در نتیجه بیندیشند - به جای آورند؛ زیرا نتیجه ندادن و توفیق نیافتن سبب سقوط تکلیف نمی شود.
نیز ن.ک: ظهور، سیصد و سیزده، یاران حضرت مهدی (علیه السلام).
* * *
شرید
از القاب حضرت مهدی (علیه السلام)
یکی از القاب حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) «شَرید»، به معنای آواره است. از آن جا که آن بزرگوار در دوران غیبت، منزلی معین، خاص و همیشگی ندارد، به این لقب خوانده شده است.
اصبغ بن نباته گوید: از امیرمؤمنان (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:
صاحب این امر، شرید [= آواره]، طرید [= رانده]، فرید [= تک] و وحید [= تنها] است.(۱)
* * *
شریعیه
پیروان یکی از مدعیان بابیت امام مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف)
شریعیه از غالیان شیعه و پیرو مردی به نام ابو محمد، حسن شریعی بودند. او می گفت: خدای تعالی در کالبد پنج تن داخل شده که عبارتند از: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، علی (علیه السلام)، فاطمه (علیها السلام)، حسن و حسین (علیهما السلام).
شریعیه می پندارند این پنج تن خدایانند و اضدادی دارند؛ اما درباره آن اضداد اختلاف کرده اند؛ برخی آن پنج ضد را نیکو می شمارند؛ زیرا برتری و ارزش کسانی که خدای در آن حلول کرده است، جز به آن اضداد شناخته نشود. عده ای گویند: آن ضدها زشت و نکوهیده اند.
شریعی خودش نیز ادعای حلول می کرد و بعد از او مردی از پیروانش به نام نمیر، پنداشت که خدا در کالبد او در آمده است.
ابومحمد حسن شریعی از صحابه امام علی نقی (علیه السلام) و امام حسن
-----------------
۱- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۱، باب۲۶، ح۱۳.

عسکری (علیه السلام) و نخستین کسی بود که بعد از شهادت امام یازدهم، ادعای بابیّت کرد و به الحاد و کفر منسوب شد.(۱) وی در حالی که هیچ گونه
-----------------
۱- ر.ک: نعمت الله صفری فروشانی، غالیان، ص۱۳۲.

شایستگی برای جایگاه نیابت نداشت، چنین ادعا می کرد. به علاوه بر خدای تعالی دروغ بست و اموری به امامان (علیهم السلام) نسبت داد که در شأن آنان نبود و آن بزرگواران از آن امور و نسبت ها بیزار بودند. توقیعی از سوی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در لعن او به دست نائب سوم شرف صدور یافت.(۱)
* * *
شعبان
شعبان نام ماه هشتم از ماه های قمری است که پس از ماه رجب و پیش از ماه رمضان قرار دارد. به این دلیل که دارای عظمت فراوانی است، از آن به «شعبان المعظم» یاد شده و در روایات فراوانی از معصومان (علیهم السلام) از آن به بزرگی نام برده شده است.(۲)
مناسبت های فرخنده ای در این ماه وجود دارد که بر عظمت آن افزوده است؛ مانند ولادت با سعادت حضرت حسین بن علی (علیهما السلام) در روز سوم این ماه، ولادت حضرت ابوالفضل عباس (علیه السلام) در روز چهارم آن. روز پنجم این ماه نیز پیشوای چهارم شیعیان پای به جهان گذاشته و طبق نقلی علی اکبر فرزند امام حسین (علیه السلام) در روز یازدهم این ماه دیده به جهان گشوده است.
آنچه جلوه این ماه بزرگ را دوچندان کرده است ولادت آخرین خورشید آسمان امامت حضرت مهدی (علیه السلام) است. بسیاری از دانشمندان اهل سنت و همه عالمان امامیه، شب نیمه شعبان را وقت ولادت منجی موعود در آخرالزمان ثبت کرده اند. ایشان بر این باورند در سحرگاه نیمه ماه شعبان، آخرین خورشید آسمان ولایت طلوع کرده و عظمت و جلالت خاصی به این ماه بخشیده است. شب نیمه ماه شعبان«لیلهالبرات» نیز نامیده شده است؛ چرا که در آن شب براتِ آزادی از آتش به اهل طاعت و بندگی عطا می شود.(۳)
نیز ن.ک: نیمه شعبان، ولادت حضرت مهدی (علیه السلام)، حکیمه
-----------------
۱- ر.ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص۳۹۷؛ محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۲۵۴ و ۲۵۵.
۲- ر.ک: سید بن طاووس، الاقبال، ص۷۲۳.
۳- ر.ک: صحیح ابن حبان، ج۱۲، ص۴۸۱؛ طبرانی، معجم الاوسط، ج۷، ص۳۶؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج۳، ص۴۶۴، ح۷۴۵۰، ۷۴۵۱.